De oorlog in Oekraïne was nog maar een paar dagen oud toen de Russische president Poetin zijn generaals beval de 'afschrikkingstroepen' gevechtsklaar te maken. Hij hintte daarmee op de inzet van kernwapens. Twee gerenommeerde kernwapenexperts buigen zich over de vraag hoe groot de kans is dat de grootste kernmacht ter wereld echt kernwapens gaat gebruiken.
De van oorsprong Russische Pavel Podvig werkt voor het Instituut voor ontwapeningsonderzoek van de VN, in Genève. De Deen Hans Kristensen is voorzitter van het Nucleaire Informatieproject van de Amerikaanse Federatie van Wetenschappers, een non-profitorganisatie in Washington D.C.
Om wat voor soort wapens gaat het?
Kernwapenexperts maken onderscheid tussen twee verschillende types nucleaire wapens: strategische en tactische. Met strategische kernwapens kun je een vijand op grote afstand raken. Het idee is dat ze snel worden ingezet als reactie op een aanval. Tactische kernwapens zijn volgens de Russische militaire doctrine bedoeld om onder bepaalde omstandigheden doelen aan te vallen dichter bij huis, op het slagveld.
In dit geval gaat het om het tweede soort, zeggen de experts. "Als de Russen besluiten kernwapens in te zetten, dan gaat het om tactische wapens, korte-afstandssystemen", zegt Hans Kristensen. Podvig tekent daarbij wel aan dat tactische wapens vooral kunnen worden ingezet voor doelen als tankcolonnes en vliegdekschepen. "En dat speelt in deze oorlog niet."
Daarom concludeert Podvig dat nucleaire wapens "militair gezien nutteloos" zijn. Daar is Kristensen het mee eens: "ik zie niet in wat Rusland met een kernaanval zou winnen."
Wanneer zou Rusland kernwapens inzetten?
Dat er geen voor de hand liggende militaire redenen zijn, betekent niet dat het gebruik van kernwapens helemaal valt uit te sluiten, waarschuwt de Deen. "Het gaat slecht in Oekraïne, en de sancties raken Rusland hard. Ze zouden op een gegeven moment kunnen besluiten een kernwapen in te zetten, om het tij te keren."
Podvig: "De enige mogelijke reden om een kernwapen in te zetten in Oekraïne is om burgers en steden aan te vallen, om daarmee het land tot overgave te dwingen. Zoals de Amerikanen deden aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, in de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki." Dat was de eerste en laatste keer dat er kernwapens zijn gebruikt, in augustus 1945.
Wie drukt er op de knop?
Volgens de Russische militaire doctrine kan Rusland kernwapens inzetten als er sprake is van een "existentiële dreiging". Dat is een kwestie van interpretatie, en uiteindelijk kan alleen de president een dergelijk bevel geven. "Je hoopt dat de lat voor het gebruik van kernwapens zeer hoog ligt", zegt Podvig. "Maar 'hoog' is een relatief begrip."
De Russische kernwapenexpert benadrukt dat er geen fysieke knop is die de president direct verbindt met een lanceringssysteem. In het geval van een Russische 'first strike', een opzettelijke aanval, komt er een ingewikkeld proces op gang, zegt Podvig. "Dan moeten ze kernkoppen verplaatsen vanuit opslagplaatsen in Centraal-Rusland naar lanceringsinstallaties. Dat is een tijdrovend proces."
"We weten niet veel over dat proces", zegt Hans Kristensen. "Als de president het bevel geeft, moeten militairen het uitvoeren. Dat is zichtbaar, we zouden dan in ieder geval enige tijd van tevoren weten dat er iets gaande is."
Hoe weten we of er een aanval komt?
Tot nu toe zijn er geen aanwijzingen dat er een kernaanval ophanden is, daarover zijn beide experts het eens. Podvig: "Geen kernkoppen die op raketten worden geschroefd of bommen die in vliegtuigen worden geladen."
Vooral de verplaatsing van kernkoppen uit depots naar lanceringsinstallaties dichter bij het front zou opvallen. Er is volgens Kristensen een opslagplaats dicht bij de grens met Oekraïne, in Belgorod. "Die opslagplaats lijkt actief te zijn, maar of dat betekent dat er daadwerkelijk kernkoppen liggen, of dat ze daar kernkoppen kunnen ontvangen, dat weten we niet. Verreweg de meeste depots van tactische kernkoppen liggen dieper in Rusland."
Hoe waarschijnlijk is een kernaanval?
Pavel Podvig acht het al met al erg onwaarschijnlijk dat de Russen een kernwapen inzetten. "Er is geen enkele militaire reden om dat te doen, en er zijn ook geen concrete aanwijzingen dat er iets staat te gebeuren."
"Het is moeilijk te zeggen of ze het wel of niet zouden doen", zegt Hans Kristensen. Ik hoop natuurlijk van niet. Maar het feit dat we er nu al zo lang over praten illustreert wel dat we echt bezorgd zijn."
Nog geen maand geleden presenteerde Rusland deze beelden van een nieuwe intercontinentale kernraket, de RS-28 Sarmat, bijgenaamd 'Satan II':
