Is de angst van de VS en NAVO voor Russische chemische wapens gegrond?

• Joram Bolle

  redacteur Online

Artillerie, gevechtsvliegtuigen en -helikopters, en zelfs hypersonische raketten. Het Russische wapenarsenaal is schrikbarend genoeg om hele steden in puin te leggen, zoals nu in Oekraïne gebeurt. En toch waarschuwen de Verenigde Staten en de NAVO voor nog verdere escalatie.

Ze vrezen dat Rusland van plan is biologische of chemische wapens in te zetten. Dat zou "de aard van het conflict totaal veranderen", aldus secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg. De Verenigde Staten werken aan een plan over hoe te reageren als Rusland zulke wapens inzet. Maar hoe reëel is de angst dat Rusland chemische of biologische wapens inzet?

Rusland heeft in 1993 de chemische wapenconventie ondertekend. Landen die dat verdrag hebben ondertekend beloven dat ze onder inspectie van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW) al hun chemische wapens vernietigen. In Rusland was volgens de OPCW de gehele voorraad in september 2017 vernietigd. Rusland beschikte over 40.000 ton chemische wapens. Het gaat bijvoorbeeld om gassen die de longen beschadigen en ernstige blaren veroorzaken, zoals mosterdgas, en zenuwgassen als sarin en VX.

Achtergehouden voorraad

Dat de voorraden officieel vernietigd zijn, geeft geen garantie dat Rusland geen chemische wapens meer heeft, zegt onderzoeker biologische en chemische wapens Jean Pascal Zanders: "De chemische wapenconventie gaat uit van zelf aangegeven voorraden. Hebben ze zaken achtergehouden? We weten het niet."

In 2013 ondertekende ook Syrië het verdrag. In 2014 zou de volledige voorraad zijn vernietigd. Toch werden er in de jaren daarna nog aanvallen uitgevoerd met onder meer sarin, volgens de OPCW en VN met door Assad achtergehouden voorraden. Overigens heeft ook terreurgroep Islamitische Staat tijdens de Syrische burgeroorlog chemische wapens gebruikt.

Danny Pronk, defensie-expert van Clingendael: "100 procent zekerheid dat Rusland de volledige voorraad heeft opgegeven, hebben we niet. Maar de capaciteit om nieuwe chemische munitie te produceren is helemaal ontmanteld."

Novitsjok

In gewapende conflicten heeft Rusland zelf geen chemische wapens ingezet. Pronk: "Ze hebben wel oogluikend toegestaan dat het Syrische regime ze inzette." Daarnaast heeft Rusland wel aanvallen uitgevoerd op individuen. In 2018 werden de voormalige Russische inlichtingenofficier Sergej Skripal en zijn dochter vergiftigd in het Verenigd Koninkrijk met het zenuwgas novitsjok.

Twee jaar later werd hetzelfde middel ingezet om de Russische oppositieleider Aleksej Navalny te vergiftigen. In alle gevallen overleefden de slachtoffers. Als reactie op de vergiftigingen in 2018 werd novitsjok een jaar later op de lijst van gecontroleerde middelen van de OPCW gezet. "Met het bezit en het gebruik van novitsjok overtreden ze al de chemische wapenconventie."

Toch denkt Pronk niet dat de Russen novitsjok op het slagveld in zullen zetten: "Militair gebruik acht ik onmogelijk. Rusland heeft niet de locaties om het grootschalig te produceren. En weaponizen, dus het verwerken in een granaat of raket, is weer een heel andere kwestie."

Volgens Jean Pascal Zanders vergt het specialistische kennis om chemische wapens te kunnen maken en vervolgens ook in te zetten: "Ik denk dat Rusland die kunde heeft verleerd. Ik heb geen enkele weet van Russische oefeningen met zulke wapens of het testen van bijvoorbeeld raketten met chemische koppen sinds de jaren 90."

Wil je op een slagveld chemische wapens inzetten, dan moet je dat op de juiste manier doen, legt Zanders uit: "Het is heel erg afhankelijk van het lokale weer, waarvoor je complexe tabellen moet kunnen aflezen. Als ik zie wat het niveau is van de Russen met conventionele wapens, hou ik m'n hart vast als ze chemische wapens in zouden zetten."

Het effectief inzetten van chemische of biologische wapens is zeer lastig, beaamt Pronk. Biologische wapens, waarin bijvoorbeeld gevaarlijke virussen of bacteriën op burgerdoelen worden afgeschoten, laten zich slecht richten. De deeltjes moeten worden verwerkt in aerosolen, die vervolgens alle kanten op kunnen waaien. Pronk: "Dan is er ook een kans dat je je eigen bevolking of troepen treft."

Chloorgas uit helikopter

Toch zijn er ook middelen waar geen speciale productielocaties of wapens voor nodig zijn. Zoals chloorgas, dat in de industrie wordt gebruikt. Zanders: "In Syrië is dat in olievaten gedaan en uit helikopters gegooid. De zwaartekracht doet de rest van het werk."

Als Rusland al chemische wapens gebruikt is chloorgas een reëlere optie dan bijvoorbeeld mosterdgas of sarin. Maar je moet je wel afvragen waarom Rusland überhaupt chemische of biologische wapens in zou willen zetten, stelt Pronk. Militair bereik je er geen doelen mee: "Militairen kunnen zich beschermen met pakken en tegengif als atropine. Maar je zou het wel kunnen gebruiken tegen de burgerbevolking."

Door bijvoorbeeld chloorgas te gebruiken jaag je de bevolking angst aan, waardoor ze mogelijk vluchten. Zanders: "Chloorgas is zwaarder dan lucht, dus je kunt je er niet tegen beschermen door je onder de grond te verschuilen. Als de Russen dan tegelijkertijd bombarderen is de keuze getroffen worden door een luchtaanval of door chloorgas."

Pronk: "Als het doel is om angst aan te jagen dan zijn daar ook andere middelen voor: de conventionele wapens die ze nu al inzetten. Daarbij bestaat de kans dat Rusland door chemische wapens te gebruiken ook landen als India en China, waar ze nu steun van krijgen, van zich vervreemdt."

Zwartmaken

Hoe moeten we de aanhoudende waarschuwingen van de VS en de NAVO dan verklaren? Zanders: "Op dit moment is het vooral een strategisch spel. Dat gebeurt al vanaf het begin. Door aan te kondigen wat de Russen mogelijk van plan zijn, wordt het voor de Russen moeilijker om de beeldvorming te domineren."

Pronk: "Dit maakt deel uit van de informatieoorlog over en weer. De Russische verhalen over Oekraïense biolabs waar samen met Amerika wapens ontwikkeld zouden worden is van hetzelfde laken een pak. Zo proberen ze de tegenstander zwart te maken."