271 dagen na de verkiezingen in maart, was er gisteravond witte rook in Den Haag: het kabinet-Rutte IV komt er. Deze formatieperiode gaat de boeken in als de langste ooit. Een aantal keer leek het er zelfs op dat dit kabinet er niet zou komen. Hieronder zetten we vier cruciale momenten op een rij - momenten waarop de formatie dreigde te klappen. Wat gebeurde er, en hoe kwam de formatie toch weer op de rails?
Terugkijken: de lange en moeizame weg naar een nieuw kabinet.
De notities van Ollongren: 'positie Omtzigt, functie elders'
Op 25 maart verlaat verkenner Kajsa Ollongren (D66) 's ochtends overhaast het Binnenhof. Ze heeft zojuist een positieve corona-uitslag gekregen en moet in isolatie. Met een telefoon en stapel papieren onder haar arm snelt ze naar haar dienstauto. Een fotograaf van persbureau ANP legt de scène vast en weet daarmee ook een zeer gevoelig politiek document op beeld te krijgen.
"Functie elders", staat er. De passage gaat over het kritische CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt, de nummer twee op de lijst, die de toeslagenaffaire boven tafel kreeg. Hij zit op dat moment overspannen thuis. Het lekken van de notulen leidt tot een politieke rel; wie heeft "functie elders" precies in de mond genomen?
Anderhalf uur nadat de notities worden vastgelegd, stappen Ollongren en Jorritsma op als verkenners. Ook demissionair premier Rutte ligt onder vuur. Hij zegt aanvankelijk in een interview dat hij met de verkenners niet over Omtzigt heeft gepraat. Maar uit gespreksverslagen blijkt later dat hij wel over het Kamerlid heeft gesproken.
Een aantal dagen later, op 1 april, debatteert de Kamer over de kwestie. "Ik heb mij dat achteraf verkeerd herinnerd", zegt Rutte over het noemen van Omtzigt. Het debat gaat tot de vroege uren van 2 april door. De coalitiepartners zijn kritisch: "Mijn vertrouwen in de heer Rutte heeft vandaag een forse deuk opgelopen", zegt D66-leider Sigrid Kaag. De voltallige oppositie eist bovendien zijn vertrek.
Rutte overleeft een motie van wantrouwen tegen hem als premier. Maar een motie van afkeuring - ingediend door voormalig coalitiepartners Kaag en Hoekstra - wordt wel aangenomen. Rutte treedt niet terug. "Ik ga ervoor zorgen dat ik het vertrouwen ga terugverdienen. Daar ga ik vreselijk hard voor werken", belooft hij.
Segers sluit Rutte uit: 'Daarvoor is er gewoon te veel gebeurd'
Rutte overleeft het Kamerdebat, maar de kwestie-Omtzigt krijgt een nasleep. Op 3 april zegt ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers dat hij niet meer met de VVD-leider wil samenwerken. Er is iets geknapt, zegt Segers. "Er wordt op een manier met de waarheid omgegaan, die voor ons heel problematisch is. Het was de druppel die de emmer deed overlopen."
Er moet wat hem betreft een eind komen aan "een cultuur waarin de toeslagenaffaire heeft kunnen plaatsvinden, en eerder al de bonnetjesaffaire".
De woorden van coalitiepartner Segers zijn pijnlijk voor de demissionair premier, zegt die. Het laat Rutte niet onbewogen: "Dat raakt je zeker, als je zo ineens out of the blue dat soort dingen hoort van iemand met wie je vier jaar lang goed hebt samengewerkt." Wel zegt Rutte door te willen, ook al wil de CU-leider dat niet: "Ik ben strijdbaar."
Twee weken later, tijdens een partijcongres, draait Segers wat bij. Hij zegt dat hij te veel op de man heeft gespeeld. Het probleem is volgens hem niet één persoon, maar "een ongezonde politieke cultuur en een genadeloze overheid".
De linkse samenwerking en het moment waarop iedereen elkaar uitsloot
Begin juni komen de linkse partijen echt in beeld. PvdA-leider Lilianne Ploumen en GroenLinks-leider Jesse Klaver onderstrepen dat zij alleen gezamenlijk willen optrekken aan de formatietafel. Maar Wopke Hoekstra van het CDA, de partij waar Rutte graag mee wil samenwerken, zegt dat hij een kabinet met twee linkse partijen niet ziet zitten. Segers houdt op zijn beurt een voorzetting van de oude coalitie (VVD, CDA, D66, ChristenUnie) af.
Twee maanden later kruipen de PvdA en GroenLinks verder naar elkaar toe. Ploumen en Klaver worden gefotografeerd in de fietsenstalling van het Johan de Witthuis, na afloop van een gesprek met informateur Mariëtte Hamer.
De partijleiders brengen naar buiten dat ze als één delegatie willen optrekken tijdens de onderhandelingen. Klaver denkt dat de partijen zo sterker staan: "Als je wel samenwerkt, maar alsnog als onafhankelijke fracties opereert, word je uit elkaar gespeeld. Daarom denken we dat we op deze manier veel en veel sterker te staan."
Eind augustus worden twee opties weggestreept: een vijfpartijenkabinet met PvdA en GroenLinks en een voortzetting van de huidige coalitie met de ChristenUnie. Een kabinet over links wordt geblokkeerd door VVD en CDA. Die twee willen niet met GroenLinks en PvdA praten over een mogelijk regeerakkoord.
Begin september overhandigt informateur Hamer haar eindrapport aan de Kamer. Ze spreekt van een impasse in de formatie en adviseert om de mogelijkheden tot een minderheidskabinet te onderzoeken. Maar dat is aan een nieuwe informateur.
De spin rond Remkes en het mislukken van een minderheidskabinet
Het is inmiddels eind september en de opdracht waarmee Hamers opvolger - informateur Johan Remkes - op pad wordt gestuurd, strandt. De optie VVD, D66 en/of CDA is mislukt, zegt Remkes, die erop wijst dat een traditioneel meerderheidskabinet onder Hamer al was afgevallen.
Toch ziet hij nog kans "andere vormen van samenwerking en samenstelling" te onderzoeken, waaronder een extraparlementair kabinet. Daarbij is er geen dichtgetimmerd regeerakkoord en kunnen ministers van verschillende partijen aanschuiven. Het wordt zijn allerlaatste poging de impasse te doorbreken.
Hij nodigt de fractievoorzitters van negen partijen nog één keer uit om een breed gesprek te voeren over politieke samenwerking. Op hen doet hij een dringend beroep. "Ons land heeft met grote urgentie een nieuw kabinet nodig." Maar het extraparlementair kabinet blijkt geen oplossing. De formatie zit opnieuw muurvast.
Bij de partijen bestaat ondertussen onvrede over het proces en dat is terug te zien in een spin over de informateur zelf. Twee voorlichters van D66 en Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma fluisteren journalisten in dat Remkes tijdens formatiegesprekken 'warrig' zou zijn geweest door drankgebruik. Dat komt D66 op felle kritiek te staan. CU-leider Segers noemt de spin "ontzettend lelijk".
Ondanks de spin rond Remkes komt er eind september - ruim een half jaar na de verkiezingen - beweging in het proces. D66-leider Kaag doorbreekt de impasse: haar partij is bereid mee te doen aan onderhandelingen over een kabinet met VVD, CDA en de ChristenUnie.
In een korte verklaring voor de pers zegt Kaag dat ze inhoudelijke onderhandelingen verkiest boven nieuwe verkiezingen, omdat de "samenleving daar recht op heeft". "Nieuwe verkiezingen verlammen de politiek nog minstens een half jaar." Ze verliest daarmee de strijd om het kabinet dat ze graag wilde.
Die onderhandelingen hebben nu voor witte rook in Den Haag gezorgd. Als de fracties vandaag instemmen met het onderhandelingsakkoord, wordt morgen het coalitieakkoord gepresenteerd.
