CDU/CSU behaalt historisch weinig zetels • Scholz krijgt voortouw in formatie

Einde liveblog

Nu de einduitslag bekend is, sluiten we dit liveblog. Op onze site en app blijven we berichten over de Duitse verkiezingen.

SPD wint de parlementsverkiezingen

De centrumlinkse SPD heeft de Duitse Bondsdagverkiezingen met 25,7 procent van de stemmen gewonnen. De centrumrechtse CDU/CSU volgt op de tweede plaats met 24,1 procent van de stemmen, het slechtste landelijke resultaat in de geschiedenis van de partij. Dat blijkt uit de voorlopige uitslag na het tellen van de stemmen in alle kiesdistricten.

Daarna volgen op afstand de Groenen (14,8 procent), de liberale FDP (11,5 procent) en de rechts-populistische AfD (10,3 procent). Die Linke zakt met 4,9 procent onder de kiesdrempel, maar door het districtenstelsel hebben zeker drie afgevaardigden zich verzekerd van een zetel in de Bondsdag.

SPD de grootste in Noordrijn-Westfalen, thuisdeelstaat van Laschet

De SPD is in de voorlopige uitslag van de verkiezingen in Noordrijn-Westfalen met 29,1 procent de grootste partij geworden. Dat blijkt na een telling van alle 64 districten. De CDU van Armin Laschet, die deelstaatpremier is van Noordrijn-Westfalen, volgt als tweede met 26 procent van de stemmen. Op afstand volgen de Groenen en de FDP.

CDU de grootste in Baden-Württemberg, SPD in Saksen-Anhalt

Eén voor één druppelen de voorlopige uitslagen van de deelstaten binnen. In Baden-Württemberg, in het zuidwesten, is de CDU ondanks verlies met 24,8 procent de grootste gebleven, gevolgd door de SPD (21,6 procent) en De Groenen (17,2 procent). In Saksen-Anhalt, de regio rondom Maagdenburg, komt de SPD als duidelijke winnaar naar voren, met 25,3 procent van de stemmen. Daarachter volgen CDU (21 procent) en de AfD (19,6 procent).

Die Linke zakt in nieuwe ZDF-prognose onder kiesdrempel

In de nieuwe prognose van de ZDF (01.09 uur) zakt Die Linke voor het eerst onder de kiesdrempel van 5 procent. Met 4,9 procent van de stemmen zou de linkse partij 4,3 procentpunt verliezen ten opzichte van de verkiezingsuitslag in 2017.

Overigens komen er gegarandeerd afgevaardigden van Die Linke in het parlement, doordat al drie politici 'direct' zijn gekozen in hun eigen kiesdistrict. Mocht Die Linke de kiesdrempel niet halen, dan nemen zij niet als fractie maar als 'groep' plaats in het parlement, waardoor zij minder rechten hebben.

Verder heeft de SPD (25,8 procent) in de laatste prognose nog altijd een stabiele voorsprong op de CDU/CSU (24,1 procent). Daarna volgen De Groenen (14,6 procent), FDP (11,5 procent) en AfD (10,4 procent).

CSU behaalt slechtste uitslag sinds 1949

De CSU, de Beierse zusterpartij van de CDU, heeft de slechtste verkiezingsuitslag sinds 1949 behaald. Na het tellen van alle 46 kiesdistricten is het duidelijk dat de christendemocraten 31,7 procent van de stemmen hebben behaald, ruim 7 procentpunt minder dan in 2017. De CSU blijft wel ruimschoots de grootste partij in Beieren, gevolgd door de SPD (18 procent) en De Groenen (14,1 procent).

De christendemocraten zijn al sinds 1946 ononderbroken de grootste partij van de deelstaat Beieren. Decennialang had de partij zelfs een parlementaire meerderheid in de Beierse Landdag. CSU-voorzitter Markus Söder deed dit voorjaar een vergeefse poging de Kanzlerkandidat te worden van de combinatie CDU/CSU.

Onze correspondent duidt de verkiezingsuitslag

Hoe kan het enorme verlies van de CDU/CSU worden verklaard? En hoe zeker is SPD-leider Scholz van het bondskanselierschap? En welke rol gaan De Groenen en de FDP spelen? In het onderstaande artikel duidt Duitsland-correspondent Judith van de Hulsbeek de prognoses:

AfD tweede partij in Oost-Duitsland, grootste in Thüringen

Uit de prognoses van de ZDF blijkt dat er qua stemgedrag nog altijd aanzienlijke verschillen bestaat tussen West- en Oost-Duitsland. In zowel Ost als West is de SPD vooralsnog de grootste partij met respectievelijk 26,3 procent en 24,7 procent, maar daarachter lopen de verschillen uiteen.

Waar in het westen de CDU/CSU de sociaaldemocraten op de hielen zit met 25,8 procent van de stemmen, lijkt in het oosten de AfD de tweede partij te worden, met 21,4 procent van de stemmen. In de deelstaten Thüringen en Saksen lijkt de rechts-populistische partij de grootste te zijn geworden. In het westen van Duitsland scoort de AfD slechts 8,4 procent.

Ook Die Linke, de opvolger van de vroegere Oost-Duitse communistische partij, wint in het oosten meer stemmen (11,2 procent) dan in het westen (3,7 procent). De Groenen wint juist meer in het westen (15,5 procent) dan het oosten (8,3 procent).

Leider De Groenen in Berlijn: claims over ons joegen kiezer weg

De fractievoorzitter van De Groenen in de deelstaat Berlijn is blij met de verkiezingsuitslag, ondanks dat ze op meer stemmen had gehoopt. "Het is op landelijk niveau ons beste resultaat ooit", reageert Antje Kapek in het NOS-programma Met het Oog op Morgen. "Ik ben overtuigd dat zonder De Groenen geen stabiele regering kan worden gevormd, maar het wordt een uitdaging om een coalitie te vormen."

De Groenen stonden afgelopen zomer bovenaan de peilingen, maar eindigen nu vrijwel zeker op de derde plaats. Kapek heeft wel een verklaring voor die terugval: "Er werd veel geroepen over ons, er leek veel angst te bestaan over De Groenen aan de macht. Dat heeft kennelijk indruk gemaakt op veel kiezers."

"Misschien is Duitsland nog niet zo klaar om een Groene kanselier te hebben", besluit ze. "Maar die gaat er ooit wel komen."

In nieuwe prognose (23.34 uur) groeit de SPD-voorsprong

In de nieuwe prognose van de ZDF (23.34 uur) blijft de SPD op 26 procent van de stemmen staan, terwijl de CDU/CSU licht wegzakt naar 24,2 procent. Daarmee is de voorsprong van de sociaaldemocraten toegenomen. Ook de Groenen gaan er iets op vooruit ten opzichte van de vorige prognose: zij staan nu op 14,3 procent. Daarna volgen de FDP (11,5 procent), AfD (10,6 procent) en Die Linke (5 procent).

Formatiegesprekken live op tv: welke coalitie heeft de voorkeur?

Kiesdistrict Merkel gewonnen door SPD

De CDU lijdt een gevoelige nederlaag in het kiesdistrict Vorpommern-Rügen-Greifswald, de thuishaven van afzwaaiend bondskanselier Merkel. Voor het eerst in 31 jaar zijn de christendemocraten daar niet de grootste geworden. De voorsprong van de SPD (24,4 procent) valt niet meer in te halen door de CDU (20,6 procent). In de deelstaat Mecklenburg-Vorpommern lijken vijf van de zes districten naar de SPD te gaan; in 2017 won de CDU daar alle districten.

Prognose ZDF (22.53 uur): weer geen veranderingen, SPD blijft het grootst

Opnieuw verandert er niets in de laatste prognose van de ZDF (22.53 uur). De SPD blijft staan op 26,0 procent en de CDU/CSU op 24,5 procent. Daarna volgen De Groenen met 13,9 procent van de stemmen en de FDP staat op 11,7. De AFD blijft op 10,5 procent staan en Die Linke halen nog steeds 5,0 procent.

Scholz (SPD) verslaat Baerbock (De Groenen) in Potsdam

Olaf Scholz (SPD) heeft in zijn kiesdistrict in Potsdam de strijd gewonnen van Annalena Baerbock (De Groenen). De twee kanselierskandidaten namen het daar direct tegen elkaar op.

Voor hun plek in de Bondsdag maakt deze uitslag niet uit, omdat ze al verzekerd zijn van een plek in de Bondsdag vanwege hun positie op de kieslijst van hun partij. Wel werd de uitslag van dit district goed in de gaten gehouden door de Duitse pers: het was een prestigekwestie wie van de twee er met de winst vandoor zou gaan.

Ploumen (PvdA) feliciteert Scholz (SPD)

PvdA-fractievoorzitter Ploumen heeft haar collega Scholz van de Duitse zusterpartij SPD gefeliciteerd met het verkiezingsresultaat. Er is nog geen definitieve uitslag, maar het lijkt erop dat de SPD groter is geworden dan de CDU/CSU. "Spannende avond nog voor de boeg, maar één ding is zeker: Duitsland kiest na een overtuigende campagne rood én groen", schrijft Ploumen op Twitter. "Herzliche Glückwünsche."

Gaan de Duitsers Angela Merkel missen?

Berlijn krijgt voor het eerst vrouwelijke burgemeester

Berlijn krijgt hoe dan ook een vrouwelijke burgemeester, is te zien in de prognoses voor de 'verkiezingsthriller', zoals de nek-aan-nekrace tussen de SPD en de Groenen in de hoofdstad wordt genoemd. Het is voor het eerst dat Berlijn een vrouw als burgemeester krijgt.

De strijd gaat tussen Franziska Giffey (SPD) en Betinna Jarasch (De Groenen). In de laatste prognose voor Berlijn (21.20 uur) heeft de SPD met 22,7 procent van de stemmen een kleine voorsprong op De Groenen, die op 21,4 procent staan. Als de definitieve uitslag er ook zo uitziet, hebben de partijen niet genoeg stemmen voor een tweepartijencoalitie in Berlijn.

Na de SPD en De Groenen komt de CDU met 17,4 procent van de stemmen, gevolgd door Die Linke met 13.9 procent .

Duitse journalist in Nieuwsuur: pensioen bleek belangrijker dan klimaat

De Groenen zijn de grote verliezers, zegt de Duitse journalist Anke Plättner bij Nieuwsuur. "Ondanks de prominente rol van het klimaat, zijn ze niet gegroeid. Mensen vinden het klimaat belangrijk, maar hun pensioen nog belangrijker", zegt Plättner.

Prognose ZDF (21.48 uur): geen veranderingen

In de laatste prognose van de ZDF (21.48 uur) verandert er niets aan de verwachtingen voor de partijen. De SPD staat nog steeds op 26,0 procent en de CDU/CSU op 24,5. De Groenen blijven staan op 13,9 en de FDP op 11,7. De AFD heeft in deze prognose nog steeds op 10,5 procent van de stemmen en Die Linke staan nog op 5,0.

Schaatsster Claudia Pechstein (CDU) legt het af tegen Die Linke

Olympisch schaatsster Claudia Pechstein, die hoopte namens de CDU in de Bondsdag te komen, heeft niet genoeg stemmen gehaald om die droom te verwezenlijken. Het is niet geheel onverwacht dat ze het niet heeft gehaald: ze stelde zich verkiesbaar in het Berlijnse district Treptow-Köpenick, waar Die Linke altijd winnen. Pechstein was rond 21.00 uur goed voor ongeveer 13,2 procent van de stemmen. Haar concurrent van Die Linke, de vroegere partijleider Gregor Gysi, stond op dat moment op 33,5 procent, waarmee ze hem niet meer kon inhalen.

Wat willen de kiezers?

Wat willen de SPD- en CDU-leiders na vandaag?

CDU-kanselierskandidaat Laschet wil nog niet vooruitkijken naar de rol die hij hierna gaat vervullen voor zijn partij, zei hij aan het slot van de Elefantenrunde. "Morgen hebben we eerst een bestuursvergadering, daarna hebben we dinsdag een fractievergadering. Ik wil in ieder geval partijvoorzitter blijven."

In reactie op de vraag wat Scholz (SPD) wil doen als hij geen kanselier wordt, benadrukte hij dat hij dat toch echt wil worden. "Veel burgers willen dat ook, zeggen de uitslagen. Daarom ga ik er alles aan doen om een regering te vormen die recht doet aan de verkiezingsuitslag."

Omstreden inlichtingenchef haalt Bondsdag waarschijnlijk niet

Terug naar kiesdistrict 169, in Thüringen, waar de omstreden oud-inlichtingenchef Hans-Georg Maaßen namens de CDU meedoet met de verkiezingen. De voorsprong van de SPD-kandidaat Frank Ullrich is nu zo groot dat het onwaarschijnlijk is dat de uiterst rechtse CDU-kandidaat de Bondsdag nog gaat halen. Maaßen staat nu op 22,3 procent van de stemmen, tegen 33,6 procent die Ulrich inmiddels heeft veroverd.

SPD-politicus Karl Lauterbach reageert verheugd op het waarschijnlijke verlies van Maaßen. "Er valt vandaag veel te vieren, maar de waarschijnlijke nederlaag van Maaßen hoort er zeker bij", schrijft hij. "We zijn de verschrikkingen van het nationaal-socialisme niet vergeten en strijden tegen een nieuw begin ervan."

Prognose ZDF: Voorsprong SPD groeit

Uit de laatste prognose van de ZDF (21.09 uur) blijkt dat de voorsprong van de sociaaldemocratische SPD wat groeit ten opzichte van de CDU/CSU. De SPD van Scholz staat nu op 26,0 procent van de stemmen, de CDU/CSU op 24,5. Daarna volgen De Groenen (13,9 procent), de FDP (11,7 procent) en de AFD (10,5 procent). Die Linke staan nog steeds op 5,0 procent van de stemmen.

Partijen zoeken elkaar nog niet op, 'maar geen nieuwjaarstoespraak meer van Merkel'

Niemand wil zich in de Elefantenrunde uitlaten over de vraag wie er nu met wie moet gaan samenwerken om een nieuwe regering te vormen. Scholz (SPD) vindt het niet passend om op tv te onderhandelen en ook Lindner (FDP) houdt de kaken op elkaar. Baerbock wil alleen zeggen dat haar partij stappen wil maken op het gebied van klimaat.

"Voor ons is het belangrijkst dat Duitsland in de komende twee decennia klimaatneutraal wordt. Dat is de grote opgave van een nieuwe regering. En dat moet ik samen met Habeck gaan bewerkstelligen. Wij zijn door veel jongeren gekozen. Daar gaat het niet alleen om klimaatmaatregelen, maar ook om de bescherming van een hele generatie", aldus Baerbock.

Scholz wil wel kwijt dat er wat hem betreft geen geen nieuwjaarstoespraak meer komt van Merkel. "Ik wil er voor die tijd uit zijn. Ik knoop er geen datum aan vast, maar we moeten echt voor Kerst klaar zijn, vind ik."

Ook Laschet wil er zeker voor die tijd uit zijn. "Ik hoop dat het snel gaat en dat de stijl anders is dan de vorige keer. We hebben geen tijd voor wekenlange oriënterende gesprekken voor we tot coalitiegesprekken komen. Volgend jaar is Duitsland G7-voorzitter, daar zal het gaan over grote zaken. Dus ik vind ook dat we er snel uit moeten zijn, zeker voor Kerst."

De vorige keer duurden de formatiebesprekingen in Duitsland maar liefst een half jaar. De verkiezingen waren ook toen eind september, en Merkel kon pas in maart 2018 met haar nieuwe kabinet van start.

Kijk terug hoe Scholz en Baerbock reageerden op de prognose

Voordat ze aanschoven bij de Elefantenrunde, spraken Scholz en Baerbock hun aanhangers toe over de prognoses. Kijk hier terug wat ze zeiden:

Dit zei Scholz tegen zijn partijgenoten:

Dit was de reactie van Baerbock:

Laschet: te vroeg om te bepalen wat we nu gaan doen, maar het is tijd voor verandering

CDU-kanselierskandidaat Laschet vindt het nog te vroeg om te zeggen of zijn partij als minderheidspartner deel wil nemen aan een regering, of dat de partij wellicht de oppositie in gaat. "We hebben nog niet eens alle uitslagen. Het gaat nu niet om wie wat gaat doen, daar gaan we het nog wel over hebben in de Unie (van CDU en CSU, red.)."

"Nu gaat het erom dat Duitsland een regering krijgt waar het land wat aan heeft. De 'Grote Coalitie' (de huidige, bestaande uit CDU/CSU en SPD, red.) is niet wat we nodig hebben voor de toekomst. Het is tijd voor verandering. Ik denk nu liever over wat er kan lukken, en niet aan wat kan mislukken."

Scholz: wij zijn de grootste, nu driepartijencoalitie vormen

Kanselierskandidaat Scholz van de SPD herhaalde in de Elefantenrunde dat zijn partij nog altijd een voorsprong heeft in de prognoses. "De burgers hebben zich duidelijk voor de SPD uitgesproken, we liggen ook overal voor."

Hij vindt de huidige cijfers bemoedigend, en ziet er een opdracht in om een pragmatische regering te vormen. "Met meer respect in de samenleving, meer modernisering en het afremmen van de klimaatverandering. We zullen het met drie partijen moeten doen, maar we moeten eerst afwachten wat er nog uit de resultaten komt de komende uren. Het hele land moet zich in de nieuwe regering kunnen herkennen."

Baerbock (Groenen): samen met co-voorzitter onderhandelen over klimaatregering

Annalena Baerbock van de Groenen heeft in de Elefantenrunde opnieuw gezegd dat de voorlopige cijfers geen resultaat laten zien waar de partij op had gehoopt. Ze wil samen met co-voorzitter Robert Habeck de onderhandelingen in.

"We hebben niet het doel bereikt om de leidende kracht te worden", reageerde ze. "De nieuwe regering moet een klimaatregering worden, en we moeten ervoor zorgen dat ook wij Groenen daar een rol in hebben. We hebben al in het voorjaar gezegd dat we eventuele onderhandelingen als team zouden doen. Dus Habeck en ik gaan dat samen doen."

Laschet en Söder (CDU/CSU) bekijken formatie in Elefantenrunde

In de Elefantenrunde, het talkshowgesprek van de publieke omroepen met alle zwaargewichten van de belangrijkste partijen bij de Duitse verkiezingen, hebben Laschet (CDU) en Söder (CSU) de eerste conclusies getrokken uit de prognoses van de verkiezingen.

Volgens Laschet blijkt uit de prognoses dat de kiezer de partijen de opdracht heeft gegeven om zo veel mogelijk onderlinge overeenkomsten te vinden. "Wie bondkanselier wordt moet verschillende fracties samenbrengen en daaruit een meerderheid bouwen. Dus we moeten op zoek naar wat ons bindt. In de nieuwe regering zouden heel verschillende partijen verbonden kunnen worden, en ik ben bereid dat als bondskanselier te leiden.

Söder leest in de prognoses vooral wantrouwen tegen een Rood-Rood-Groene coalitie (SPD, Die Linke en De Groenen, red.). "En daarmee ook tegen Olaf Scholz", aldus Söder. "Wij kunnen eenheid brengen onder leiding van Armin Laschet, bij voorkeur met de Groenen en FDP." Of hij niet beter in plaats van Laschet de Kanzlerkandidat van de CDU/CSU had kunnen zijn, zei hij: "Ik heb veel respect voor Laschet: in deze campagne ging het over zoveel onbelangrijke dingen, zoals het lachen van Lachet, hij heeft zich daar goed staande gehouden."

Nieuwsuur, live vanuit Berlijn

Om 21.30 uur is op NPO 2 en NOS.nl en de NOS-app een speciale uitzending te zien van Nieuwsuur over de Duitse verkiezingen. Live vanuit Berlijn bespreekt presentator Jeroen Wollaars de prognoses en het vertrek van bondskanselier Merkel met de Duitse journalist Anke Plättner, FDP-Bondsdaglid Otto Fricke en SPD-Europarlementariër Katarina Barley.

Prognose ZDF: SDP loopt weer wat uit op CDU/CSU

Volgens de laatste prognose van de ZDF (20.13 uur) komt de SPD nu op 25,9 procent van de stemmen en de CDU/CSU op 24,5 procent. Daarna volgen De Groenen, met 14,1 procent van de stemmen.

De FDP staat nu op 11,7 procent en de AfD haalt 10,6 procent. Die Linke haalt nog altijd 5,0 procent van de stemmen.

Politiek leiders naar de Olifantenronde

De politiek leiders van de belangrijkste partijen maken zich nu op voor de zogeheten Elefantenrunde, de Olifantenronde. Dat heeft niets met circusdieren of de dierentuin te maken, maar dat is de talkshow waar ze stipt om 20.15 uur aanschuiven om met elkaar te praten over de resultaten tot nu toe. Eigenlijk heet het programma de Berliner Runde, maar omdat alleen de zwaargewichten van de partijen aanschuiven, is het in de volksmond de Elefantenrunde gaan heten.

Bartsch (Die Linke): fouten analyseren en herijken

Dietmar Bartsch van Die Linke zegt dat zijn partij de komende tijd moet reflecteren en herijken. "We moeten echt analyseren waar het misgegaan is, in de afgelopen jaren. Dat is niet alleen in de laatste maanden misgegaan."

"En hoe Laschet en Scholz over ons gesproken hebben, heeft ook niet geholpen", zegt Bartsch over de DDR-geschiedenis van de partij die met name door Laschet de afgelopen tijd veel is benadrukt. "Maar we moeten eerst en vooral naar onszelf kijken. Die Linke zijn niet overbodig geworden. We moeten onze kernthema's weer onze kernthema's maken: sociale gerechtigheid en opkomen voor de mensen in het oosten van Duitsland. Ook de interne partijstrijd die we gehad, heeft ons geen goed gedaan."

Lindner (FDP): liever Jamaika- dan Stoplichtcoalitie

De leider van de liberale FDP, Christian Lindner, heeft zich ook uitgelaten over een eventuele coalitie. "De FDP is versterkt. het is nek-aan-nek tussen CDU en SPD. In een Jamaika-coalitie kunnen we meer omzetten van wat hij belangrijk vinden dan in een Ampel (de Stoplichtcoalitie bestaande uit SPD, FDP en Groenen, red.). De komende dagen moeten we met elkaar praten", aldus Lindner.

Laschet (CDU): 'We kunnen al zeggen dat we met de uitslag niet tevreden zijn'

Eerder schreven we al over de reactie van CDU-kanselierskandidaat Laschet.

Kijk hier hoe hij reageert op de eerste prognose van de ZDF:

Omstreden inlichtingenchef (CDU) staat op achterstand, SPD'er op kop

Veel Duitsers kijken met extra interesse naar de uitkomsten in kiesdistrict 196, in Thüringen. Dat komt doordat daar de controversiële oud-inlichtingenchef Hans-Georg Maaßen van de CDU op de lijst staat. Hij geldt als een van de meest rechtse CDU'ers en laat vaak standpunten horen die vaker worden gehoord bij de rechts-populistische AFD dan bij zijn eigen partij.

Met meer dan de helft van de stemmen geteld in zijn kiesdistrict, ligt zijn SPD-concurrent Frank Ullrich voor op hem. De sociaaldemocraat staat nu op 31,2 procent van de stemmen, Maaßen komt op 22,9 procent en is ook ingehaald door AFD-kandidaat Jürgen Teutler (24,1 procent).

Nieuwe ZDF-prognose: SPD +0,1 procent, CDU/CSU +0,2 procent

Volgens de prognose van de ZDF van 19.31 uur komt de SPD uit op 25,7 procent van de stemmen uit en de CDU/CSU op 24,6 procent. De Groenen krijgt in deze prognose 14,4 procent van de stemmen.

Daarna volgt de FDP, met 11,7 procent van de stemmen en de AFD met 10,7. Die Linke staan nog steeds op 5,0 procent.

Habeck (Groenen): voorkeur voor SPD, maar we kunnen ook met CDU

Robert Habeck van de Groenen heeft net als de kanselierskandidaat van zijn partij, Annalena Baerbock, gereageerd op de prognose, waarin zijn partij rond 19.00 uur op 14,7 procent van de stemmen stond. "Ik vind de resultaten niet teleurstellend, maar het is niet wat we wilden."

Hij kijkt ook alvast naar de formatie, waarin hij voor zijn partij een rol ziet weggelegd. "Degene die de beste antwoorden voor deze tijd heeft moet de regering gaan leiden. Ja, er is een voorkeur voor de SPD, maar we zouden ook met de CDU tot onze doelen kunnen komen."

CDU/CSU: we kunnen regeren met FDP en Groenen

Secretaris-generaal Ziemiak van de CDU neemt net als Laschet een voorschot op de formatie. Hij spreekt, niet onverwacht, zijn steun uit voor een bondskanselierschap van zijn partijgenoot.

"In deze tijd moeten we het land bij elkaar houden. Armin Laschet kan dat. We willen met de FDP en de Groenen praten over een 'toekomstcoalitie'. We moeten de getallen verder afwachten maar 'Jamaika' (CDU/CSU, FDP en de Groenen, red.) heeft een meerderheid op basis van deze getallen", aldus Ziemiak.

CDU/CSU kruipt verder richting SPD

Het verschil tussen de christendemocratische CDU/CSU en de sociaaldemocratische SPD is nog wat verder geslonken. Volgens een prognose van de publieke omroep ZDF, net na 19.00 uur, staat de CDU/CSU op 24,4 procent en de SPD op 25,6 procent.

De Groenen komen in deze laatste cijfers op 14,7 procent, gevolgd door de FDP met 11,6 procent. Daarna komt de AFD, die volgens deze gegevens 10,3 procent van de stemmen heeft gehaald. Die Linke blijven steken op 5 procent, waarmee ze net boven of net onder de kiesdrempel terechtkomen.

'Veel mensen willen dat de nieuwe kanselier Scholz heet'

SPD-leider Scholz heeft onder groot applaus voor zijn doen uitgelaten, maar naar Nederlandse begrippen toch ook heel onderkoeld gereageerd op de prognose, waarin zijn partij 25,8 procent van de stemmen heeft gekregen. "Ik ben blij met dit resultaat, dit is een groot succes", aldus Scholz.

"Het wordt een lange avond dat is zeker, maar het is ook zeker dat veel mensen SPD gekozen hebben en willen dat de nieuwe kanselier Scholz heet. We hebben ons ingezet voor meer respect en voor een einde aan de klimaatverandering. Maar dat we er hier nu zo goed voorstaan, dat is een opdracht aan ons om ons daar voor in te zetten. Maar op deze plek wil ik ook iedereen bedanken die op ons gestemd heeft en mijn dank uitspreken aan al onze vrijwilligers."

Baerbock (Groenen): dit liep mis, maar we moeten aan de slag

Groenen-leider Annalena Baerbock is teleurgesteld, laat ze weten. "We kunnen niet tevreden zijn, we wilden meer, en dat is ook door onze eigen fouten en mijn fouten zo gelopen. Dus dit keer is het nog niet gelukt, maar we hebben een opdracht voor de toekomst. Met die opdracht gaan we aan de slag. Want dit land heeft een klimaatregering nodig."

Laschet (CDU) bedankt Merkel, spreekt van uitzonderlijke nek-aan-nek-race

Kanselierskandidaat Laschet van de CDU heeft gereageerd op de eerste exitpolls en prognose van de Duitse parlementsverkiezingen. Zijn partij staat volgens de prognose van de ZDF op 24,2 procent. Hij had warme woorden over voor bondskanselier Merkel, die na deze stembusgang vertrekt. Laschet hoopt haar op te volgen als bondskanselier.

"Lieve vrienden, het is een heel bijzondere avond. Voor de eerste keer in 16 jaar deed Angela Merkel niet meer mee. Dus mijn eerste dank gaat naar haar voor al haar werk", begon Laschet. "Maar ons was al duidelijk: zonder ambtsbonus wordt het een moeilijke strijd, en zo is het ook gegaan. Het is een nek-aan-nekrace, dit is uitzonderlijk", aldus Laschet.

Hij benadrukt dat de uitkomsten nog niet definitief zijn. "Maar we kunnen nu al zeggen dat we hiermee niet tevreden zijn. Toch is de uitslag nog onduidelijk, het wordt een lange avond. De uitslag stelt Duitsland en de Union voor grote uitdagingen. Dus alle democraten moeten nu een grote krachtsinspanning leveren en Duitsland vooruit helpen."

Ook gaat Laschet alvast in op de formatie. "Er zal waarschijnlijk een regering met drie partijen komen. En we hebben van onze kiezers een duidelijke opdracht gekregen: een stem voor de Union is een stem tegen links. Dus we gaan er alles aan doen om een regering onder leiding van de Union te bouwen, want Duitsland heeft een toekomstcoalitie nodig die het land moderniseert."

Merkel arriveert bij hoofdkantoor CDU

Prognose ZDF: verschil tussen SPD en CDU/CSU slinkt wat

De Duitse publieke omroep ZDF heeft nu een eerste prognose over de verkiezingsuitslag gepubliceerd. Volgens die cijfers is het verschil tussen de SPD en de CDU/CSU iets kleiner dan in de exitpoll.

De SPD heeft volgens deze prognose 25,8 procent van de stemmen gekregen, de CDU/CSU 24,2. Daarmee is het verschil dus nog te klein om met zekerheid te zeggen dat de sociaaldemocraten de verkiezingen hebben gewonnen.

De Groenen krijgen in de prognose 14,7 procent van de stemmen, gevolgd door de FDP met 11,8 procent. Daarna komt de AFD, die 10,1 procent van de stemmen heeft gehaald. Die Linke komt met 5,0 procent van de stemmen nog steeds net boven of net onder de kiesdrempel terecht.

'Dit was de exitpoll waarvoor men vreesde'

Correspondent Wouter Zwart benadrukt dat het verschil tussen de SPD en CDU in deze exitpoll heel klein is, binnen de foutmarge. "Bij de SPD zullen ze juichen, maar juichen ze niet te vroeg? We moeten de komende uren rustig afwachten dat de stemmen geteld worden."

Volgens hem is in ieder geval duidelijk dat de winnaar van de verkiezingen bij een van deze twee partijen moet worden gezocht. "De Groenen maken een aardige stijging, maar de grote klapper voor het klimaat is het zeker niet geworden."

FDP: uitslag is een beetje zoals verwacht

Otto Fricke, Bondsdaglid voor de liberale FDP, vindt de exitpoll, waarin zijn partij op 12 procent komt, "een beetje wat je had verwacht". "De christendemocraten zijn wat omhoog gegaan. En inderdaad, met Laschet weet je niet of hij toch nog een meerderheid vindt. Maar wat ook nog belangrijk is: er was een discussie over rood-rood-groen, dus sociaaldemocraten, groenen en socialisten. En die hebben op dit moment geen meerderheid, dus dat is voor de liberalen in ieder geval heel positief", blikt Fricke alvast vooruit op de formatie op NPO Radio 1.

'Laschet kan nog een draai maken'

Van te voren werd al verwacht dat er slechts een nipt verschil tussen de SPD en CDU/CSU zou zitten, zegt Marja Verburg, historicus en redacteur van Duitslandweb bij NPO Radio 1. "En dat het dus nog wel een paar uur duurt voordat we überhaupt wat zinnigs kunnen zeggen over wie nou de grootste partij wordt. Want het zou niet voor het eerst zijn dat Laschet op het laatste moment toch nog een draai maakt en de grootste wordt. Het is nu heel erg kijken wat er aan getelde stemmen in de loop van de avond binnenkomt."

Blije reacties bij SPD ondanks kleine marges in Duitse exitpoll

'Oerkreet bij SPD na publicatie eerste exitpoll'

NOS-verslaggever Kees van Dam is op het hoofdkwartier van de SPD. Hij vertelt over het feest dat daar is losgebarsten na de publicatie van de exitpolls:

Bij de CDU is de stemming bedompt, zag verslaggever Wouter Zwart:

AFD voorzichtig positief, maar wacht nog even af

De rechts-populistische AFD, die volgens de exitpoll van de ZDF 10 procent van de stemmen kreeg, reageert voorzichtig positief. Vorige keer haalde de partij 12,6 procent van de stemmen.

"We moeten de rest van de avond nog even afwachten, misschien verandert er nog iets. We vertegenwoordigen vele miljoenen mensen, dat is ook onze opdracht voor de komende vier jaar. Ik vind dit tot nu toe een goede uitslag en we gaan daar in rust nog verder over nadenken", zegt voorzitter Chrupalla.

Die Linke: we hebben zwaar verloren

Bij Die Linke wordt verslagen gereageerd op de exitpolls, die laten zien dat ze met 5 procent van de stemmen net boven of net onder de kiesdrempel uitkomen. "We hebben zwaar verloren. Dat hebben we de afgelopen jaren gedaan, en we gaan onze partij opnieuw ontwikkelen. We gaan ons intensief bezighouden met de vraag waar het misgegaan is", reageert voorzitter Susanne Hennig-Wellsow van Die Linke. Bij de vorige verkiezingen in 2017 haalden Die Linke nog ruim 9 procent van de stemmen.

CDU/CSU: dit gaat een lange avond worden

Bij de CDU/CSU wordt afwachtend gereageerd op de exitpolls. "Het is een heel nipt verschil, dat wordt een lange verkiezingsavond. We moeten dus afwachten. De verliezen zijn duidelijk", zegt secretaris-generaal Ziemiak van de CDU tegen de ZDF. "Er is zeker ruimte voor een coalitie Union/FDP/Grünen. We moeten doen wat goed is voor het land, ook als we tweede zijn moeten we dat proberen, maar de strijd ligt nog open."

Secretaris-generaal Blume van de CSU heeft een vergelijkbare reactie. "We hebben altijd gezegd dat het een fotofinish zou worden. Mooi dat er geen mogelijkheid is voor rood-rood-groen. We wachten nu eerst de avond af, het is allemaal heel nauw."

Bij de vorige verkiezingen haalde de CDU/CSU met Merkel nog bijna 33 procent van de stemmen en kwam de SPD uit op ruim 20 procent.

Gejuich bij SPD

NOS-correspondent Charlotte Waaijers is bij een verkiezingsbijeenkomst van de SPD in Potsdam, de thuisbasis van SPD-leider Olaf Scholz. Ze zag daar de blije reacties bij de aanwezigen.

"Er is meteen gereageerd, heel veel gejuich en handen in de lucht. Mensen zijn ontzettend opgelucht", vertelde Waaijers op NPO Radio 1.

Groenen: niet slecht, maar hoopten op meer

Bij de Groenen wordt iets minder positief gereageerd op de exitpolls. In de exitpoll van de ZDF haalt de progressieve partij met een focus op het klimaat 14,5 procent van de stemmen.

"We hebben duidelijk meer gehaald dan de vorige keer, maar we hoopten op meer dan dit. We hebben fouten gemaakt tijdens de campagne. Daaruit gaan we lessen trekken de komende tijd", reageert Michael Kellner van de Groenen bij de ZDF. "We hebben een voorkeur voor de SPD om mee samen te werken, maar we willen met alle democratische partijen wel praten."

SPD reageert blij na eerste exitpolls

Hoewel de marges in de exitpolls klein zijn en het nog zeker niet gezegd is dat de SPD ook in de uiteindelijke verkiezingsuitslag de grootste is, wordt er opgetogen gereageerd in het kamp van de sociaaldemocraten. Secretaris-generaal Klingbeil van de SPD zegt bij de ZDF dat hij erg blij is met de vooruitzichten.

"We zijn heel gelukkig, we hebben ons teruggevochten. We wisten dat het heel nauw zou zijn. We liggen voor, dus we hebben de opdracht de formatie te leiden. Wij willen dat Olaf Scholz kanselier wordt en dat vieren we vanavond."

ARD: SPD en CDU/CSU gaan gelijk op

Ook de ARD heeft een exitpoll. Volgens de exitpoll van de ZDF is er een kleine meerderheid van 26 procent van de stemmen voor de SPD, binnen de foutmarge. Bij de ARD gaan de SPD en CDU/CSU gelijk op met beide 25 procent.

De NOS hanteert, net als veen andere publieke omroepen in Europa, de exitpoll van de ZDF. Om 18.30 uur volgt een prognose, waarin mogelijk een duidelijker beeld van de uitslag te zien is.

Exitpoll Duitse verkiezingen: SPD lijkt de grootste

De SPD lijkt volgens een exitpoll van zender ZDF de winnaar van de Duitse parlementsverkiezingen. Met 26 procent van de stemmen lijken de sociaaldemocraten volgens de zender de grootste geworden, gevolgd door de CDU met 24 procent en de Groenen met 14,5 procent. De percentages vallen binnen de foutmarge, dus het is nog niet gezegd dat de SPD ook daadwerkelijk heeft gewonnen.

De NOS hanteert, net als alle andere publieke omroepen in Europa, de exitpoll van de ZDF. Die wordt gedaan door de Forschungsgruppe Wahlen. Medewerkers van die instantie hebben de hele dag bij 400 stemlokalen verspreid over het land mensen na het uitbrengen van hun stem bevraagd en maken op basis daarvan een representatieve exitpoll.

Duitsland krijgt sowieso een nieuwe bondskanselier, want Angela Merkel (CDU) stopt er na zestien jaar mee. Als de definitieve uitslag overeenkomt met deze exitpoll, is er een grote kans dat SPD-leider Scholz bondskanselier wordt. Hij mag als winnaar van de verkiezingen het initiatief nemen om met potentiële coalitiepartijen te gaan praten. Mochten de onderhandelingen stuklopen, dan liggen er kansen voor andere partijen.

Er waren vandaag zo'n 60.000 stemlokalen open en mensen konden ook per brief stemmen. Aan de verkiezingen deden 47 partijen mee.

Eerste exitpoll komt eraan

Over vijf minuten volgt de eerste exitpoll waaruit voorzichtig valt op te maken hoe de Duitsers hebben gestemd. Kijk hier mee naar de uitzending van de publieke omroep ZDF, waar de cijfers bekend worden gemaakt.

Woede over publicatie tussenstanden door Freie Wähler

Er is veel te doen over de voorzitter van de Freie Wähler (de Vrije Kiezers), die vanmiddag een vertrouwelijke tussenstand van de exitpolls heeft gepubliceerd op Twitter. Hubert Aiwanger publiceerde de cijfers met een oproep om te gaan stemmen, zodat zijn partij meer kans maakt om in de Bondsdag te komen.

Onder meer de CSU haalt hard uit naar Aiwanger. "Verkiezingsmanipulatie en kiezersbeïnvloeding", zegt CSU-secretaris-generaal Blume. "Dit is diep ondemocratisch en moet consequenties krijgen." Inmiddels heeft de Freie Wähler-voorzitter zijn bericht verwijderd.

Politici krijgen gedurende de dag tussenstanden van data waarop de exitpolls gebaseerd zijn. Daarover mogen ze absoluut niet publiceren, omdat ze daarmee kiezers kunnen beïnvloeden. De eerste exitpoll waarover gepubliceerd mag worden, komt om 18.00 uur. Dan zijn de stembussen officieel gesloten.

Stembureaus Berlijn wat langer open na chaos eerder op de dag

De stembureaus in Berlijn mogen wat langer openblijven, meldt Der Tagesspiegel. Ook na 18.00 uur mogen mensen die in de rij staan nog naar binnen. Reden is dat daar lange rijen zijn ontstaan bij een aantal stembureaus doordat er stembiljetten uit een aantal districten waren verwisseld. Totdat de juiste biljetten bij de juiste stembureaus waren bezorgd, kon er niet gestemd worden. Mensen die na 18.00 uur aansluiten in de rij in Berlijn, mogen niet meer stemmen.

Stembureaus Wuppertal weer open na vondst WOII-bom

Vijf stembureaus in Wuppertal, ten oosten van Düsseldorf, zijn weer open nadat daar een bom uit de Tweede Wereldoorlog onschadelijk is gemaakt. De bom werd gisteravond ontdekt in de buurt van de rivier de Wupper. Binnen een straal van 500 meter staan vijf stembureaus, die daardoor niet open konden.

Rond 16.00 uur werd bekendgemaakt dat de blindganger uit de Tweede Wereldoorlog onschadelijk is gemaakt. "De stembureaus zijn open en volledig toegankelijk", aldus de gemeente Wuppertal daarop.

Berlijnse kiezers vol spanning naar de stembus

Kiezers in Berlijn zijn verdeeld over de prestaties van bondskanselier Merkel, die na deze verkiezingen afzwaait. In ieder geval vinden ze de verkiezingen deze keer heel spannend: "Ik verwacht een verrassing", zegt een van hen over de uitslag.

In klederdracht naar de stembus

Sommige kiezers in het zuiden van het land brengen hun stem uit in traditionele klederdracht. Velen van hen noemen het klimaat als belangrijk onderwerp. Sommigen vinden dat het klimaatbeleid te veel geld kost, andere hopen juist dat een nieuwe regering een groenere weg inslaat.

De vrouw aan het begin van de video draagt een zogeheten 'Bollenhut' op haar hoofd, met rode wollen pompons. De hoed is onderdeel van de traditionele klederdracht van het Zwarte Woud. De pompons zouden de inspiratie zijn geweest voor de kersen op de bekende Schwarzwälder Kirsch-taart.

Merkel kán Kohl voorbijgaan als langstzittende bondskanselier

Voor Angela Merkel is dit een heel andere verkiezingsdag dan de afgelopen vier keer. Ze is niet meer verkiesbaar, en hoeft daarom niet veel meer te doen dan stemmen. Wél is ze vermoedelijk nog een hele tijd demissionair bondskanselier, omdat de verwachting is dat Duitsland een lange formatie tegemoetgaat.

Als die formatie lang duurt, kan Merkel Helmut Kohl passeren als langstzittende bondskanselier. Hij zat er ruim 16 jaar, van 1 oktober 1982 tot en met 27 oktober 1998. Om Kohl in het klassement voorbij te gaan, moet Merkel het in ieder geval volhouden tot en met 17 december.

Scholz (SPD) en Baerbock (Groenen) proberen Potsdam te veroveren

Op een paar kiesdistricten wordt vandaag met extra veel belangstelling gelet. Op kiesdistrict 61 bijvoorbeeld, dat is de stad Potsdam en omgeving. Daar is SPD-lijsttrekker Olaf Scholz de districtskandidaat, net als Groenen-lijsstrekker Annalena Baerbock.

Beiden komen zeker in de Bondsdag, maar het is hier natuurlijk een prestigekwestie: gaat het district naar de sociaaldemocratische lijsttrekker of die van de Groenen?

De lijsttrekkers hebben gestemd, foutje van Laschet (CDU)

De belangrijkste lijsttrekkers hadden al voor 12.00 uur vanmiddag gestemd. Olaf Scholz van de sociaaldemocratische SPD deed dat samen met zijn vrouw in hun woonplaats Potsdam. Armin Laschet van de christendemocratische CDU stemde samen met zijn vrouw in Aken.

Opvallend was dat Laschet zijn stembiljet verkeerd had dichtgevouwen. Stemmers moeten het biljet zo opvouwen dat niemand kan zien wat ze gestemd hebben. Bij Laschet was het nu wel zichtbaar.

Duitsers zijn over het algemeen erg gesteld op hun stemgeheim en hoewel Laschets politieke voorkeur zich laat raden, heeft de Duitse pers zijn stembiljet dan ook onleesbaar getoond:

Wie zijn kandidaat voor het bondskanselierschap?

De Duitse verkiezingen zijn nog altijd razend spannend. In de peilingen is het een nek-aan-nekrace tussen de christendemocratische CDU/CSU en de sociaaldemocratische SPD. De Groenen, die een paar maanden geleden nog aan kop gingen in de peilingen, zijn teruggevallen in de peilingen, maar worden naar verwachting wel een speler van formaat.

Vorige maand maakte Nieuwsuur een portret van de drie kandidaten voor het bondskanselierschap. Mocht je je geheugen willen opfrissen, bekijk hier de portretten:

Armin Laschet: CDU:

Annalena Baerbock (De Groenen)

Olaf Scholz (SPD)

Welkom!

Welkom in het liveblog over de parlementsverkiezingen in Duitsland. De verkiezingen zijn op dit moment in volle gang en het laatste nieuws daarover is hier te volgen. De opkomst om 14.00 uur was 36,5 procent. Dat is iets lager dan in in 2017, toen om die tijd 41,1 procent van de kiezers een stem had uitgebracht.

Dat het opkomstcijfer om 14.00 uur dit keer iets lager ligt dan de vorige keer, is niet onverwacht. Ditmaal brengen meer mensen een poststem uit, waardoor er minder mensen naar de stemlokalen komen.

Verwacht wordt dat het opkomstcijfer voor de hele dag uiteindelijk hoger komt te liggen dan in 2017, toen 76,2 procent van de kiezers kwam opdraven.

De stembureaus zijn nog open tot 18.00 uur. Meteen daarna volgt een eerste exitpoll.