Een jaar corona: zware economische crisis, veerkracht en risico's

• Lisa Schallenberg

  redacteur Economie

Een jaar na de eerste lockdown zitten we midden in een zware economische crisis. Sommige mensen voelen de economische pijn elke dag, maar aan anderen gaat hij bijna geruisloos voorbij. Wat heeft een jaar corona aangericht, en wat ligt er nog op de loer?

"Het valt mee, en het valt tegen", zegt Laura van Geest, voorzitter van toezichthouder op de financiële markten AFM. "We kregen een jaar geleden een hele harde klap, en in het najaar kwam daar nog een harde klap overheen. Maar de veerkracht van de economie lijkt beter dan tijdens de financiële crisis in 2008."

"Na een nieuw dieptepunt in januari, zijn we weer begonnen met de weg naar boven", zegt Marieke Blom, hoofdeconoom van de ING. "De economie staat weer te popelen om door te starten, en we lijken de goede beweging gevonden te hebben. Ik hoop dat we die vasthouden."

Zoals je hierboven kunt zien blijkt uit de ING-pinbestedingen dat de totale bestedingen schommelen rond het gemiddelde in deze tijd. De extra bestedingen hangen samen met versoepelingen door het kabinet.

De lockdowns van het afgelopen jaar hebben, onder meer vanwege de dips in ons bestedingsbedrag die je hierboven ziet, hun sporen nagelaten. Die krimp in 2020 was de grootste die het CBS sinds de Tweede Wereldoorlog heeft gemeten.

Van Geest, die directeur van het CPB is geweest, is daar iets genuanceerder over. In 2009 kromp de economie door de financiële crisis met 3,7 procent, in 2020 dus met 3,8 procent. "Zo precies kan je economische krimp helemaal niet meten. We kunnen beter zeggen dat de krimp vergelijkbaar is met die tijdens de financiële crisis."

Een klap vergelijkbaar met die van toen, dus. Maar voelt die krimp ook hetzelfde? "De klap is heel ongelijkmatig uitgewerkt, en vergroot de ongelijkheid meer dan toen", zegt Van Geest. "Er zijn twee grote verschillen: de arbeidsmarkt was toen minder flexibel, en de scholen gingen niet dicht."

De schoolsluiting raakt een kind in een kwetsbare positie met minder hoogopgeleide ouders harder dan een kind in een groot huis met ouders die kunnen helpen met huiswerk, zegt Van Geest. "En als je het afgelopen jaar een vast contract had in de IT, dan is de kans groot dat je economisch gezien een prima jaar hebt gehad."

In de grafieken hierboven kan je zien dat vooral jongeren, die veelal op flexcontracten werken, hun baan verloren in de crisis. Maar veel daarvan zijn wel weer aan het werk gegaan. Dat geldt ook voor de arbeidsmarkt als geheel: de werkloosheid liep even op aan het begin van de crisis, maar nu daalt hij al een paar maanden achter elkaar.

Ook het aantal faillissementen neemt niet toe: sterker nog, er gaan steeds minder bedrijven failliet. Dat kun je in de grafiek hieronder zien. Het steunpakket van tientallen miljarden houdt bedrijven en daarmee banen overeind. Maar dat betekent niet dat het met al die bedrijven goed gaat.

De schuldenberg bij ondernemers groeit: bedrijven zijn extra leningen bij de bank aangegaan en hebben betalingen aan huurbazen en leveranciers op grote schaal opgeschort. Volgens Blom is het is de vraag wat daarmee gebeurt als bedrijven weer open gaan.

"Dan moeten ze weer kleding of drank inkopen bij hun leveranciers. Is dat geld er? Misschien zegt een verhuurder: nu moet ik mijn geld hebben. Juist de heropening kan daardoor de nekslag worden voor bedrijven."

Van Geest vreest dat bedrijven die hierdoor in de problemen komen op andere manieren aan geld proberen te komen. "Denk aan flitskredieten met hoge rentepercentages en andere vormen van niet-transparante kredietverlening. Of erger, als je dubieus geld aanneemt en daardoor in een semi-crimineel circuit terecht komt en denkt: waar ben ik in vredesnaam aan begonnen? Dat zijn risico's waar we alert op zijn."

Behalve leveranciers, verhuurders en banken speelt ook de Belastingdienst een grote rol in de schuldenberg van ondernemers. Op dit moment heeft die aan 250.000 bedrijven belastinguitstel van in totaal 16 miljard euro gegeven. Het geeft bedrijven voorlopig rust, maar Van Geest ziet ook risico's.

"De overheid gedraagt zich hierdoor als een bank. Maar een bank let op aan wie ze leningen uitgeven, en die heeft een afdeling bijzonder beheer waar klanten terecht kunnen als ze de lening niet kunnen betalen en schulden moeten worden kwijtgescholden. De overheid niet." Volgens Van Geest moet de overheid goed nadenken hoe ze die rol van kredietverlener de komende tijd op een goede manier gaat invullen.

In plaats van doorgaan, kan stoppen voor sommige bedrijven de beste keuze zijn. "Een half jaar geleden zeiden wij al: denk goed na of je bedrijf levensvatbaar is, want je moet niet zo lang doorgaan dat je je pensioen op gaat eten", zegt Van Geest.

Hierboven kan je zien dat er wat meer bedrijven gestopt zijn in 2020, maar volgens Blom zijn dat voornamelijk kleinere bedrijven. "Het aandeel bedrijven met meer dan twee werknemers dat stopte is nagenoeg gelijk gebleven."

Ondanks de steunpakketten, die op 17 maart vorig jaar werden aangekondigd, zijn er dus risico's voor het bedrijfsleven. Inmiddels zijn de pakketten meerdere keren verlengd: we zitten nu in de vierde ronde.

Een discussie die dit jaar speelde was de vraag of de steun niet te veel van het goede was. Ook niet-levensvatbare bedrijven zouden daarmee overeind gehouden worden. Dat bleek ook steeds uit de lage faillissementscijfers.

"We hebben gedurende dit jaar een kentering gezien in de manier waarop het kabinet naar de steunpakketten keek", zegt Blom. "Hoe gul je bent met steun, hangt af van je verwachting van hoe lang de crisis duurt. Als je gelooft dat je op weg bent naar het nieuwe normaal dan wil je niet koste wat het kost alle bedrijven overeind houden. In dat nieuwe normaal is misschien geen plek voor al die bedrijven."

Gulle steun is dan misschien uitstel van de executie. "In september, toen er nog geen uitzicht was op een vaccin, zijn daarom ook versoberingen in het steunpakket aangekondigd."

Maar die geplande versoberingen in het steunpakket gingen uiteindelijk niet door. "Toen het vaccin kwam was er zicht op de eindstreep. Die wil je juist met zoveel mogelijk bedrijven halen. Het is in die situatie economisch gezien goed uit te leggen dat je zoveel mogelijk bedrijven steunt." In die fase zitten we volgens Blom nog steeds. Gisteren maakte het kabinet bekend dat het steunpakket nog verder wordt verruimd.

Het steunpakket heeft veel overeind gehouden, maar ook de centrale banken hebben daar een grote rol in gespeeld, zegt Blom. "Die hebben met honderden miljarden ingegrepen. Dat is essentieel, want de coronacrisis had ook via de financiële markten helemaal mis kunnen gaan. Als niemand meer geld had willen uitlenen, dan was alles in elkaar gevallen. Je weet nooit wat je hebt voorkomen."

Eindstreep

Maar de eindstreep is door de vaccins - als het goed is - in zicht. Marieke Blom denkt dat de economie in de tweede helft van het jaar gaat groeien, maar dat die groei enigszins gedempt wordt door faillissementen, stoppers en oplopende werkloosheid. "Hoe zich dat tot elkaar verhoudt, gaan we zien."

De ultieme vraag voor de lange termijn is volgens Van Geest: "Zijn we als we er vanaf zijn, er ook echt vanaf, of gaan we dit soort pandemieën vaker zien?"