Bijna uitspraak in MH17-proces, effect van spreekrecht op nabestaanden onderzocht
Veel nabestaanden die tijdens het MH17-proces hebben gesproken in de rechtszaal, hebben daar vermoedelijk baat bij gehad. Het spreekrecht kan hen helpen bij de verwerking van het verlies van hun dierbaren. Voor een kleine groep heeft het spreekrecht mogelijk minder goed uitgepakt en verergerde het hun psychische klachten.
Dat zijn de verwachte uitkomsten van een lopend onderzoek naar het effect van het spreekrecht in de MH17-zaak. Het wetenschappelijk onderzoek wordt mede uitgevoerd door Jos de Keijser, klinisch psycholoog en bijzonder hoogleraar rouwverwerking aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Donderdag doet de rechtbank uitspraak in het MH17-proces. Het Openbaar Ministerie heeft levenslang geëist tegen drie Russen en een Oekraïner, die verantwoordelijk zouden zijn voor het neerschieten van het passagierstoestel in 2014. Bij de ramp kwamen alle 298 inzittenden om het leven, onder wie 196 Nederlanders.
Schrijnende verhalen
Vorig jaar maakten ruim honderd nabestaanden gebruik van hun spreekrecht. Drie weken lang luisterde de rechtbank naar de vaak schrijnende verhalen over de gevolgen van de ramp. Mensen beschreven hoe hun gezinnen zijn verscheurd door verdriet, hoe ze psychisch in de knel raakten en hoe ze soms hun baan verloren of hoe een relatie stukging.
Volgens De Keijser blijkt dat de groep mensen die gebruik heeft gemaakt van het spreekrecht, ook de groep is die met de meeste klachten kampt zoals een rouwstoornis, depressie of posttraumatische stressstoornis. Ook zijn deze nabestaanden het meest boos over het onrecht waarmee ze zijn geconfronteerd.
"Voor 80 procent van deze mensen werkte het uitoefenen van het spreekrecht heel goed", zegt De Keijser. "Ze kregen erkenning voor het leed dat hun is aangedaan. Het geeft ook een gevoel van rechtvaardigheid dat je nog iets voor je overledene kunt doen."
Negatieve gevolgen
Toch kan het spreekrecht voor een kleine groep juist negatieve gevolgen hebben. In plaats van opluchting veroorzaakt het spreken in de rechtszaal meer klachten doordat al het leed weer wordt opgerakeld.
De verwachtingen van nabestaanden bepalen mede of deelname aan de rechtszaak een positieve of een negatieve ervaring wordt. "Sommigen hopen hun boosheid kwijt te kunnen in de rechtszaal, maar daar biedt het spreekrecht niet altijd een oplossing voor", zegt De Keijser. "Het helpt op dat moment even, maar de boosheid blijft."
Mensen die zich niet met de rechtszaak bezighouden, blijken beter te functioneren dan de mensen die zich er helemaal in vastbijten.
Te hoge verwachtingen leiden tot teleurstelling, zegt de psycholoog. Dat geldt ook voor de uitspraak donderdag. "In het gunstigste geval worden de verdachten veroordeeld tot levenslang, maar het is nog maar vraag of er ooit iemand in de gevangenis zal belanden voor deze aanslag. Je moet dus niet met te hoge verwachtingen dit proces in gaan."
Hoewel een grote groep in de rechtszaal heeft gesproken, koos een meerderheid van de nabestaanden ervoor om juist geen gebruik te maken van het spreekrecht. "Mensen die zich niet met de rechtszaak bezighouden, blijken beter te functioneren dan de mensen die zich er helemaal in vastbijten", heeft De Keijser gemerkt. Zij hebben daarom waarschijnlijk minder de behoefte zich uit te spreken.
Bijsluiter
Het huidige spreekrecht voor slachtoffers en nabestaanden is in 2016 ingevoerd. Het zou voor betrokkenen een helende werking moeten hebben. Momenteel onderzoeken de universiteiten in Groningen, Leiden en Enschede samen het effect van het spreekrecht, niet alleen in de MH17-zaak maar ook bij nabestaanden van moord en dodelijke verkeersongevallen.
Het onderzoek zou kunnen leiden tot een soort 'bijsluiter' voor het spreekrecht. Wanneer is het wel en wanneer is het niet verstandig om er gebruik van te maken?
Op basis van het onderzoek tot nu toe zegt De Keijser: "Ik zou het altijd doen als je het idee hebt dat je iets zinnigs doet voor je dierbare. Maar als je het zelf heel zwaar vindt, kun je beter iemand anders voor jou laten spreken."
Hij vindt dat slachtoffers en nabestaanden goed moeten bedenken wat de nadelen kunnen zijn. "Je moet voor jezelf afwegen of die nadelen de moeite waard zijn of niet. Het spreekrecht kan helend zijn, maar is dat niet voor iedereen."
