Klimaatbeleid Nederland: dat gaat geld kosten, veel geld

• Rob Koster

  Economieverslaggever

De nieuwe regeringscoalitie presenteerde gisteren onder het motto 'vertrouwen in de toekomst' een ambitieuze klimaatdoelstelling voor 2030. Nederland moet dan bijna de helft minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. Dat is vergaand, en toch is het nog maar een tussenstap. Nog eens twintig jaar later moeten we volledig klimaatneutraal wonen en werken. Dat leidt tot het volgende toekomstvisioen:

Nederland in 2050

Met een beetje 'vertrouwen in de toekomst' ziet het land er over een slordige dertig jaar zo uit:

Onze huizen hebben nauwelijks nog energie van buiten nodig. Zonnepanelen op het dak, een warmte-krachtkoppeling en een accu in de bijkeuken zorgen voor een huis waar de elektriciteitsmeter zo goed als op nul kan staan. De energie die we te veel opwekken wordt gedeeld via internet.

In plaats van een aantal grote energiebedrijven zijn er miljoenen kleine energieproducenten. De app op onze smartphone bestelt een zelf-rijdende elektrische auto die ons brengt waar we heen willen. Het aantal auto's is hierdoor fors gedaald; files en parkeerproblemen zijn verdwenen.

De industrie is grotendeels geëlektrificeerd of draait op waterstof en ammoniak. Grote windparken op de Noordzee en velden van zonnepanelen hebben kolen, olie en gas vervangen. Alleen een klein deel van de energie die de zware industrie nodig heeft is nog ouderwets - fossiel. De CO2 die hierbij vrijkomt, wordt afgevangen en in lege aardgasvelden in de Noordzee opgeslagen.

Aan het einde van de 'energietransitie-regenboog' staat dus - als het goed gaat - een emmer met goud. Omdat zon en wind gratis zijn zal elektriciteit nog maar weinig kosten. De milieu- en klimaatproblemen zijn in dit scenario goeddeels opgelost. In 2050 moeten we daar volgens het klimaatakkoord van Parijs ongeveer zijn aanbeland.

Maar de weg naar bijna gratis energie ligt wel geplaveid met miljardeninvesteringen. Niet alleen door de overheid maar ook door bedrijven en particulieren. Adviesbureau McKinsey begrootte die investeringen eerder op zo'n 200 miljard tot 2040. Dat is: een slordige tien miljard per jaar.

Nederland in 2030

Op weg naar 2050 stelt het nieuwe kabinet een 'tussendoel' voor 2030 voor: bijna een halvering van de CO2-uitstoot ten opzichte van 1990. Dat is meer dan de 40 procent die de Europese Unie van Nederland eist maar minder dan de 55 procent die PvdA en GroenLinks eerder voorstelden. De nieuwe klimaatdoelstelling wordt wettelijk verankerd in een klimaatwet.

Die wet regelt ook onder meer de sluiting van de laatste kolencentrales in 2030. Verder worden nieuwe huizen niet meer aangesloten op het aardgasnetwerk en moeten bestaande huizen er zo snel mogelijk vanaf. In 2030 rijden, als het aan het kabinet ligt, alle nieuwe auto's op elektriciteit of waterstof. Er komen meer windmolenparken op zee, er moeten nog veel meer zonnepanelen bij en de landbouw moet minder mest - methaangas - gaan produceren. Verder wordt de omstreden miljardensubsidie voor het bijstoken van Canadese houtsnippers in kolencentrales vanaf 2024 afgeschaft.

Een nieuw energieakkoord met bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties moet de klimaat-doelstelling uitwerken in meer concrete maatregelen.

Kritiek op de plannen is er ook. Het grootste deel van de CO2-reductie die het kabinet inboekt komt uit CO2-afvang in de industrie. Die CO2 moet opgeslagen worden in bijvoorbeeld lege aardgasvelden. Het nieuwe kabinet boekt veel reductie in op iets wat tot nu toe in Nederland niet van de grond wilde komen. Een groot project hiervoor in Rotterdam is kortgeleden nog gestrand.

"Onder de grond stoppen is de verkeerde strategie," zegt GroenLinks-leider Jesse Klaver. Energie Nederland, de vertegenwoordiger van de energiebedrijven in Nederland vindt het onterecht dat de CO2-belasting zich beperkt tot de elektriciteitssector. Verder zijn de energiesector en het bedrijfsleven gematigd positief. De milieubeweging vindt het akkoord een gemiste kans en wil bijvoorbeeld dat huizen eerder van het gas af gaan.

Van het gas af

Nieuwe huizen krijgen dus geen gasaansluiting meer. Voor iedereen nadert het moment dat zijn huis van het aardgasnetwerk afgehaald wordt. Particuliere huizenbezitters staan de komende jaren daarom voor de volgende vragen:

- Investering ik wel of niet in een nieuwe cv-ketel?

- Is een dure warmtepomp de moeite waard?

- Hoeveel levert extra isolatie van mijn huis nog op?

- Wat is het lange termijnrendement van zonnepanelen?

- Hoe zit het juridisch als ik samenwerk met de buren en mijn huis wil verkopen?

Energieakkoord 2.0

Het nieuwe kabinet wil opnieuw fors besparen op energiegebruik van kantoren en woonhuizen. Woningcorporaties krijgen hier bijvoorbeeld 100 miljoen euro voor maar dat dekt bij lange na niet de kosten die gemaakt moeten worden.

Energiebesparing was één van de lastigste onderdelen van het eerste energieakkoord. Het blijkt niet eenvoudig om gedrag op dit punt te veranderen. De slimme meter die iedereen in zijn huis krijgt levert minder besparing op dan verwacht. De meeste mensen koppelen er geen afkijk in de woonkamer aan en weten dus niet wat ze verbruiken.

Op de valreep zijn er afgelopen jaar nog extra maatregelen genomen om huishoudens aan te sporen zuiniger met energie om te gaan. Zo krijgt iedereen met een slimme meter nu maandelijks een brief met het verbruik op de mat. De industrie in Nederland nam pas extra maatregelen toen minister Henk Kamp van Economische Zaken dreigde de energiebesparing wettelijk af te dwingen.

Na 2020 moet er nog veel meer gebeuren. Dat wil het nieuwe kabinet dus regelen in een nieuw energieakkoord. Bedrijven, overheden en tal van maatschappelijke organisaties moeten een nieuw plan maken om de doelstellingen voor 2030 te halen. Hoe verder we zijn op weg naar een CO2-neutrale economie, hoe moeilijker en kostbaarder de maatregelen worden.

Wie gaat dat betalen

De overgang naar schone energie is dus een zeer kostbare industriële revolutie die in korte tijd vorm moet krijgen, zoveel mag inmiddels duidelijk zijn. De vraag: is wie gaat dat betalen?

"Iedereen gaat meebetalen," lieten de onderhandelaars van de nieuwe coalitie al eerder op het Binnenhof weten. Zo gaat de energiebelasting omhoog en dat kost huishoudens gemiddeld 70 euro per jaar. Ook de belasting op het storten en verbranden van afval gaat omhoog. Maar daar blijft het niet bij. Het hele belastingstelsel wordt vergroend. Arbeid wordt goedkoper en beter betaald, de BTW gaat omhoog en consumptie wordt dus duurder.

Onze huizen moeten snel energiezuiniger gemaakt worden. Of de nieuwe warmtebron die aardgas gaat vervangen nu elektriciteit, restwarmte van de industrie of geothermie wordt: het gaat heel veel geld kosten.

Weliswaar zijn en komen er allemaal subsidies om burgers en bedrijven te stimuleren om hier snel werk van te maken, uiteindelijk zal een fors deel toch door de mensen zelf betaald moeten worden.

Ontzorgen werkt

Zowel particulieren als bedrijven vinden energiebesparing en isoleren ingewikkeld, daarom ontstaan er steeds meer projecten die mensen moeten 'ontzorgen'. Zo leggen energiebedrijven zonnepanelen op daken van woonhuizen en bedrijven zonder dat er voor betaald hoeft te worden. Het energiebedrijf huurt als het ware een dak en geeft daarvoor een vergoeding of korting op de energierekening. De eigenaar van het dak heeft hierdoor weliswaar minder winst van de zonne-energie maar hoeft zelf geen cent te investeren.

Bij een experiment in Deventer kunnen mensen nu al hun huis laten isoleren en zonnepanelen en zuinige apparatuur krijgen. De kosten hiervoor worden verrekend via de energierekening. Het project is inmiddels overgenomen door de provincie Overijssel en heeft de belangstelling van het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Model: Ameland

Draagvlak zoeken bij de bevolking en mensen bij de energietransitie betrekken zal een belangrijke opdracht worden voor de nieuwe minister. Hoezeer de gemoederen kunnen oplopen bleek de afgelopen jaren bij de plaatsing van grote windmolens op land en in het IJsselmeer.

Op Ameland loopt al een groot experiment. Daar wekken bewoners en gemeente hun eigen elektriciteit op met behulp van een groot zonnepark. Het eiland wil nu ook versneld zelfstandig worden in de energie die nodig is om de huizen en bedrijven te verwarmen. Om draagvlak te creëren voor de maatregelen die hierbij nodig zijn trekt er een groot 'energie-schaakbord' over Ameland dat alle buurtschappen van het eiland aandoet. Mensen kunnen daarbij zelf aangeven of hun voorkeur uitgaat naar windmolens, zonnepanelen, opslag, geothermie of getijdenkracht. Deskundigen beoordelen later welke oplossingen technisch en financieel haalbaar zijn.

In de begroting van het ministerie van Economische Zaken werd op Prinsjesdag al gesproken over de noodzaak van dergelijke projecten. Het nieuwe kabinet probeert met tal van financiële maatregelen de sympathie van de middeninkomens terug te winnen. Het heeft er geen bij belang om een groot deel van de bevolking tegen zich in het harnas te jagen door plotseling het gas uit doen. Draagvlak zoeken dus.

Grote investeringen

Het komende kabinet moet de investeringsbesluiten nemen voor de komende dertig jaar, liet klimaat-staatssecretaris Sharon Dijksma vorig jaar weten. En het nieuwe kabinet wil inderdaad doorpakken. Zo komen er nog veel meer windmolenparken op zee bij om aan de energiebehoefte te voldoen. Die moeten gepland en aangelegd worden en daar gaan wat jaren overheen.

Ook de vervanging van aardgas door elektriciteit, waterstof, restwarmte en geothermie vergt langetermijninvesteringen. En ook hier zal de vraag zijn wie dat gaat betalen. Financiert de overheid de infrastructuur of doen de direct belanghebbenden dat? Bijvoorbeeld bij restwarmteleidingen van industrie naar huishoudens speelt deze discussie.

Maar voor de snelheid van de energietransitie is de prijsontwikkeling van schone energie nog veel belangrijker dan welk kabinetsbesluit dan ook. Zowel de kosten voor opwekking van stroom uit zonnepanelen als van wind op zee gaan veel sneller omlaag dan eerder werd verwacht.

Zo betaalde minister Kamp van Economische Zaken de afgelopen jaren al vele miljarden minder voor de aanbesteding van grote Nederlandse windmolenparken op de Noordzee dan eerder was begroot.

Inmiddels worden voor de Duitse kust de eerste windmolenparken zonder subsidie gebouwd. Eind van dit jaar moet duidelijk worden of dat ook in Nederland kan. Ook de prijs van de elektriciteit die wordt opgewekt uit zonnepanelen gaat in hoog tempo omlaag. De investeringen in projecten met zonne-energie in Nederland zijn het afgelopen jaar fors toegenomen.

Achterstand inhalen

Op sommige plaatsen in de wereld is schone elektriciteit al goedkoper dan elektriciteit uit kolen of gas, De verwachting is dat dat moment ook in Nederland snel zo zal zijn. Het aandeel schone elektriciteit in Nederland was in 2015 12 procent. Wereldwijd was dat volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) 25 procent. Nederland moet dus een flinke achterstand inlopen. Volgens de IEA zit Denemarken in 2022 al op een aandeel van 70 procent.

De ontwikkelingen gaan snel. Over twee jaar komen de grote Duitse, Franse en Zweedse autofabrikanten met een serie volledig elektrische auto's die de concurrentie met het Amerikaanse Tesla en het Japanse Nissan aangaan. Volkswagen belooft dat de nieuwe elektrische middenklasser onder de prijs van een benzine-Golf blijft. De eerste zelfrijdende auto's bestaan ook al. Net als de eerste huizen die volledig CO2-neutraal zijn en nauwelijks nog energie van buiten nodig hebben.

De optimisten onder de energiedeskundigen maken de vergelijking met de opkomst van de auto, begin vorige eeuw. Of, korter geleden, de snelheid waarmee mobiele telefonie en digitale fotografie de wereld veroverden. Als dit soort ontwikkelingen eenmaal op gang komt, kan het heel snel gaan en is de toekomstschets over 2050 minder utopisch dan het lijkt.