Valse gps-signalen misleiden passagiersvliegtuigen boven Midden-Oosten
Vliegtuigen die boven het Midden-Oosten vliegen, ontvangen regelmatig een verkeerd gps-signaal. Die signalen worden vanaf de grond bewust gemanipuleerd, mogelijk door militairen of rebellen. Passagiers- en vrachtvluchten kunnen hierdoor ongemerkt uit koers raken, waardoor gevaarlijke situaties kunnen ontstaan.
Het versturen van een foutief gps-signaal heet gps-spoofing en gebeurt opzettelijk. Het (correcte) gps-signaal van satellieten wordt daarbij overstemd door een vals gps-signaal. Zo ontvangen piloten via systemen in de cockpit dus misleidende informatie over waar het vliegtuig zich precies bevindt.
"Als het vliegtuig denkt dat het ergens anders is dan het daadwerkelijk is, kan dat leiden tot foutieve waarschuwingen of juist het uitblijven van waarschuwingen aan de piloten", verduidelijkt Coen George, vicevoorzitter van de Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers (VNV).
Op deze beelden, van pilotenvakbond VNV, gemaakt door een Nederlandse piloot boven een land in het Midden-Oosten, zie je hoe het toestel waarschuwt voor hooggelegen terrein. Maar er zijn helemaal geen bergen of andere hoge obstakels in de buurt. Het is het gevolg van een vals gps-signaal:
Gps-spoofing wordt gezien als riskanter dan gps-jamming, waarbij het gps-signaal helemaal wegvalt en piloten meteen doorhebben dat ze op een andere manier zullen moeten navigeren.
Gps-spoofing komt bovendien steeds vaker voor. De Europese luchtvaartautoriteit EASA bracht eind januari zo'n 120 luchtvaartmaatschappijen, vliegtuigbouwers en overheidsorganisaties bij elkaar om over het probleem te praten. "We zien een sterke toename van aanvallen op gps-systemen, waardoor een veiligheidsrisico ontstaat", aldus EASA-directeur Luc Tytgat.
Nederlandse luchtvaartmaatschappijen moeten gps-spoofing melden bij het Analysebureau Luchtvaartvoorvallen (ABL), onderdeel van de Inspectie Leefomgeving en Transport. Tussen 2018 en 2022 waren er jaarlijks minder dan tien meldingen waarin wordt gesproken over een verkeerd of ongeldig gps-signaal. Afgelopen jaar waren er maar liefst 150 meldingen over spoofing, blijkt uit de gegevens die de NOS heeft opgevraagd. KLM beaamt dat het "een toename ziet op onze routes boven onder andere delen van het Midden-Oosten".
Piloot Ruud Stegers legt uit hoe spoofing het navigatiesysteem in de cockpit kan misleiden:
'Tot aan Tokio foute meldingen'
Het ABL stelt dat er tot nu toe geen Nederlandse meldingen zijn geweest over gevaarlijke situaties naar aanleiding van gps-spoofing. Internationaal registreerde de burgerluchtvaartorganisatie van de Verenigde Naties (ICAO) één geval waarbij een vliegtuig op een haar na zonder toestemming het Iraanse luchtruim binnenvloog.
Het ICAO weet ook van gevallen waarbij de piloten na gps-spoofing "geen betrouwbare navigatie meer aan boord hadden" en van een situatie waarin de piloten "door de luchtverkeersleiding helemaal naar hun bestemming in Doha genavigeerd moesten worden", blijkt uit notulen van een vergadering eind februari.
"Gps-spoofing kan gevolgen blijven hebben voor de systemen aan boord terwijl je allang uit het verstoorde gebied bent gevlogen. Daardoor kunnen piloten de gehele vlucht dus niet volledig vertrouwen op de gegevens die hun systemen afgeven", zegt ook VNV-vicevoorzitter George. "Er zijn verhalen dat piloten na gps-spoofing in het Midden-Oosten nog bij de landing in Tokio foute meldingen kregen van hun systemen."
We weten dat het landen zijn, militairen zijn, die dit doen. Het is niet iets wat je met een amateurzendertje voor elkaar krijgt.
Het versturen van onjuiste gps-signalen komt vooral voor boven het Midden-Oosten. Volgens persbureau Reuters gebeurt het met name rond Cyprus, Libanon en Israël en in de grensregio van Irak en Iran. Er zijn echter ook gevallen bekend buiten die regio. Zo meldde luchtvaartmaatschappij AirBaltic dat het ook voorkomt boven de Baltische Staten en de Zwarte Zee.
De vraag is wie ervoor verantwoordelijk is. Luchtvaartautoriteiten zeggen dat niet, maar aangenomen wordt dat het om legers en mogelijk rebellengroepen gaat die met de valse signalen vijandelijke gevechtsvliegtuigen en drones in de war willen brengen. De burgerluchtvaart pikt die signalen echter ook op.
"Precisiewapensystemen maken gebruik van gps, net als raketsystemen, of speciale eenheden in de woestijn; gps-spoofing is elektronische oorlogsvoering", zegt Pieter Cobelens, voormalig directeur van de militaire inlichtingendienst MIVD en oud-luchtmachtofficier. "Als je een raket op een elektriciteitscentrale richt maar hij komt op een flatgebouw terecht, kan dat ook een gevolg zijn van gps-spoofing."
"We weten dat het landen zijn, militairen zijn, die dit doen. Het is niet iets wat je met een amateurzendertje voor elkaar krijgt", vervolgt hij. "Hoe verder weg je het gps-signaal moet verstoren, hoe meer vermogen je nodig hebt. Vliegtuigen vliegen op zo'n 10.000 meter over. Hun gps-signaal verstoren doe je vanaf de grond niet zomaar."
Instructies en procedures
Luchtvaartmaatschappijen zijn op hun hoede. Zo stelt KLM dat het de veiligheid waarborgt "door onze piloten goed te informeren over de mogelijke effecten van gps-verstoringen en aan te geven in welke gebieden dit recent is voorgekomen". Volgens KLM zijn er instructies en procedures "zodat ook met een verstoord gps-signaal steeds veilig gevlogen wordt".
De luchtvaartmaatschappij benadrukt dat navigatiesystemen aan boord van vliegtuigen niet uitsluitend op gps vertrouwen. "De navigatiesystemen van onze vliegtuigen vallen automatisch terug op andere onafhankelijke navigatiesystemen zodra het gps-signaal wegvalt of als onbetrouwbaar wordt beoordeeld. Daardoor zijn de effecten van gps-jamming en -spoofing op de positiebepaling beperkt en blijft deze steeds voldoende nauwkeurig voor een veilige vluchtuitvoering."
"Op dit moment wordt de vliegveiligheid geborgd door de aanwezigheid van twee getrainde en voorgelichte piloten in de cockpit die moeten kunnen terugvallen op alternatieve manieren om de positie te bepalen", zegt George van pilotenvakbond VNV.
Zowel KLM als de VNV wil dat informatie over verstoringen van gps-signalen gedeeld blijft worden tussen overheden, luchtvaartmaatschappijen en verkeersleidingen. De pilotenvakbond pleit bovendien voor het behoud van navigatiebakens op de grond, die piloten helpen navigeren zonder gps, en voor twee of meer piloten in de cockpit.
"Gps-spoofing laat zien dat systemen aan boord kunnen falen", zegt George. "Het geeft dan ook aan dat er beperkingen zitten aan hoe ver je de autonomie van vliegtuigen veilig kan doorvoeren."
