De verkiezingsuitslagen bij de NOS: van exitpoll naar uitslag in vier stappen

Vanavond om 21.00 uur sluiten de stembureaus en begint het tellen van de stemmen. De NOS brengt vanaf dat moment de verkiezingsresultaten via tv, radio, NOS.nl en de app. Hoe gaat dat precies in zijn werk?

Stap 1: exitpolls

De rechtstreekse, avondvullende NOS-verkiezingsuitzendingen op tv (NPO1 en NPO Nieuws en Politiek) en radio (NPO Radio1) beginnen rond 20.30 uur. Klokslag 21.00 uur is daarin alle aandacht gericht op de exitpoll.

Dat is een soort schaduwverkiezing die onderzoekers van bureau Ipsos in opdracht van de NOS en RTL Nieuws hebben gedaan bij zestig stembureaus in het hele land. Die stembureaus zijn zo uitgezocht, dat ze bij elkaar een representatief beeld geven van het stemgedrag van alle kiezers. Ook de opkomst is gemeten.

De praktijk leert dat de exitpoll een betrouwbare indicatie geeft van de zetelverdeling in de Tweede Kamer. Belangrijk om in het oog te houden is dat Ipsos daarbij een foutmarge hanteert van een zetel per partij, maar dat dit in uitzonderlijke gevallen ook twee kunnen zijn.

Met andere woorden: als in de exitpoll de ene partij 28 Kamerzetels haalt en de andere 26, dan kunnen ze ook beide op bijvoorbeeld 27 uitkomen. Wie de grootste is, valt bij een marge van twee zetels of kleiner daarom niet te zeggen.

Een half uur later levert Ipsos dan nog een update. Waar de eerste exitpoll gebaseerd is op de stemmen tot 20.30 uur, zijn in deze ook de stemmen van het laatste half uur meegenomen. In de regel zorgt dit niet of nauwelijks voor verschuivingen, maar die zijn uiteraard wel mogelijk.

Stap 2: uitslagen per gemeente

Ergens tussen 21.00 en 22.00 uur druppelen de eerste uitslagen binnen via de verkiezingsdienst van persbureau ANP. De drie kleinste gemeenten van het land, met ieder niet meer dan zo'n duizend stemgerechtigde inwoners, doen bij iedere verkiezing weer allemaal hun uiterste best om de eerste te zijn. De afgelopen keren was het steeds Schiermonnikoog dat de strijd won, wat betekende dat Vlieland en het Gelderse Rozendaal het nakijken hadden.

De eerste iets grotere gemeenten laten pas vanaf 22.30 van zich horen en vanaf 23.00 uur zou er voorzichtig enig tempo in de uitslagenstroom moeten komen, hoewel de tendens is dat de gemeentelijke uitslagen steeds langer op zich laten wachten.

Bij de vorige Kamerverkiezingen duurde het tot 00.44 uur donderdagmorgen voordat de eerste gemeente met meer dan 100.000 inwoners op het bord verscheen. Dat was toen Alkmaar. Minister De Jonge (Binnenlandse Zaken) heeft de hoop uitgesproken dat het dit jaar allemaal net iets sneller gaat.

Stap 3: prognoses

In de loop van de nacht komt het ANP met de eerste, "voorlopige" prognoses van de zetelverdeling in de Tweede Kamer. Omdat die gebaseerd zijn op daadwerkelijke uitslagen, zouden die nauwkeuriger moeten zijn dan de exitpoll.

De avonduitzendingen van de NOS zijn dan hoogstwaarschijnlijk al gestopt, maar om respectievelijk 06.00 uur op radio (NOS Radio 1 Journaal) en 06.30 uur (NOS Journaal via NPO1) beginnen de ochtendprogramma's alweer, waarin de uitslagen eveneens een centrale rol spelen.

Later donderdag, als alle uitslagen binnen zijn, hoopt het ANP de voorlopige prognose om te zetten naar een definitieve. Alleen als de uitslagen van grote steden dan bijvoorbeeld nog niet binnen zijn, lukt dat niet. Het bureau blijft van een prognose spreken omdat het de Kiesraad is die de uitslag moet formaliseren.

Stap 4: definitieve uitslag

Een dikke week later, op 1 december, wordt de uitslag officieel gemaakt in een openbare zitting van het Centraal Stembureau (de Kiesraad). Op dat moment weten we wie er gaan plaatsnemen in de Kamerbankjes, want dan worden ook de voorkeurstemmen bekend. Kandidaten lager op de lijst kunnen hogergeplaatste partijgenoten de pas afsnijden als er genoeg stemmen op hun persoon zijn uitgebracht.