Zonnekalender langs de Waal: archeologen ontdekken 'Stonehenge van Nederland' bij Tiel

Een bijzondere historische ontdekking in Tiel: archeologen hebben hier een 'openluchtheiligdom' gevonden van zo'n 4000 jaar oud, zo maakten ze vandaag bekend. Het complex was drie voetbalvelden groot en mensen kwamen er waarschijnlijk samen voor offers, begrafenissen, feesten en rituelen. De onderzoekers spreken zelf over een "spectaculaire vondst die uniek is voor Nederland".

In totaal zijn er een miljoen voorwerpen opgegraven. Onder de vondsten bevindt zich een glazen kraal, de oudste ooit in Nederland gevonden. De kraal blijkt afkomstig uit Mesopotamië. De onderzoekers zien dit als bewijs dat er toen al contact was tussen bewoners van beide regio's.

Grootste archeologische project ooit in Nederland

Aan de presentatie van de resultaten, vandaag in Tiel, is een van de grootste archeologische projecten in Nederland ooit voorafgegaan. In 2017 is begonnen met de opgravingen in de uiterwaarden van de Waal.

"In totaal is er gezocht in een gebied van circa 22 hectare groot. Een ongekend groot gebied voor archeologisch onderzoek in ons land", zegt Ilse Schuuring, gemeentelijk archeoloog van Tiel. De oudste vondsten dateren naar schatting uit 2500 voor Christus.

Vergelijkbaar met Stonehenge

Door de verkleuringen en verhogingen in de klei te bestuderen, ontdekten archeologen dat er drie grafheuvels in het gebied hebben gestaan. De grootste heuvel had een doorsnede van twintig meter. In de heuvels hebben archeologen resten van zestig mannen, vrouwen en kinderen gevonden.

De onderzoekers ontdekten dat de grootste heuvel ook fungeerde als zonnekalender. Rond deze heuvel lag een greppel met verschillende, opvallende doorgangen. De zon scheen op de kortste en langste dag van het jaar door deze doorgangen. "Mensen gebruikten de kalender om belangrijke momenten als feest- en oogstdagen te bepalen", concluderen de onderzoekers.

Er is op de vindplek weinig te zien en een toeristische attractie wordt het dus niet, vertellen onderzoekers:

Daarmee doet de heuvel denken aan Stonehenge, een bekend, door mysterie omgeven prehistorisch monument in Engeland waarbij dit fenomeen zich ook voordoet.

Het is dan ook niet geheel toevallig dat de onderzoekers vandaag, op de dag van de zonnewende, hun resultaten presenteren. Anders dan bij Stonehenge zal de zonnekalender van Tiel overigens niet meer te bezichtigen zijn. Wel hebben de archeologen een artist impression laten maken van hoe het heiligdom eruit kan hebben gezien.

Bij de opgravingen in 2017 werd al snel duidelijk dat er veel schatten in de Betuwse bodem te vinden waren. Na het onderzoeken van al deze vondsten viel er één in het bijzonder op: een glazen kraal. Die werd gevonden op de stoffelijke resten van een vrouw en is de oudste ooit in Nederland gevonden.

"Dergelijke kralen werden destijds niet gemaakt in Nederland, maar wel in Mesopotamië en later ook in Egypte", zegt hoofdonderzoeker Cristian van der Linde. "Bij Naturalis is de chemische samenstelling van de kraal onderzocht. Zodoende zijn we erachter gekomen dat het uit Mesopotamië afkomstig is. Dat is het gebied tussen de rivieren Tigris en Eufraat in het hedendaagse Irak en Syrië. De kraal heeft dus een afstand van bijna 5000 kilometer afgelegd, en dat vier millennia terug."

Wie de drager van de kraal was, is nog een van de mysteries van 'het heiligdom van Tiel'.

Ritueel grafheuvellandschap

Stijn Arnoldussen, bijzonder hoogleraar late prehistorie aan de Rijksuniversiteit Groningen, is onder de indruk van de vondsten die vandaag zijn gepresenteerd, al vindt hij de term 'heiligdom' ongelukkig gekozen. "Dat doet vermoeden dat er een tempel stond. Dat was niet het geval, het was een ritueel grafheuvellandschap."

De zonnekalender is een interessante ontdekking, zegt hij. "Het is bekend dat boeren als sinds de steentijd bezig waren met de standen van de zon. Toch wordt zo'n compleet, samenhangend landschap als nu ontdekt is, niet vaak gezien."

Ook de kraal is een speciale vondst, beaamt Arnoldussen. "Glas werd niet gemaakt hier, dus de kraal moet in die tijd een spectaculair item zijn geweest, gemaakt van een voor veel mensen onbekend materiaal."

De Groningse archeoloog acht het niet waarschijnlijk dat de kraal in één keer de reis van Mesopotamië naar de Betuwe heeft gemaakt. "Er werden in die tijd ook al spullen uitgewisseld. De kraal kan honderden jaren bovengronds zijn geweest voordat hij in Tiel terecht kwam, maar dat hoeft uiteraard niet."