Zorgen over uitbuiting Oekraïense vluchtelingen in Nederland
Meer dan tien uur werken per dag, voor minder dan het minimumloon. Ontslagen worden na een maand en dan ook nog zonder salaris op straat worden gezet. Het overkwam een Oekraïense man van middelbare leeftijd die in april vluchtte voor de oorlog en sindsdien in Nederland woont en werkt. Hij meldde zich bij FairWork, net zoals 212 andere Oekraïners dat deden sinds de Russische invasie.
De organisatie die strijdt tegen moderne slavernij maakt zich zorgen over deze kwetsbare groep. In heel 2022 waren er 173 Oekraïense werknemers met vragen en klachten, op een totaal van 1200 mensen die FairWork benaderden. Een jaar eerder, toen er veel minder Oekraïners in Nederland verbleven, waren er 17 Oekraïners met een vraag of een klacht, op een vergelijkbaar totaal aantal klachten. De meeste gingen over het niet uitbetalen van salaris. Dat gebeurde 82 keer in 2022, vaak in combinatie met andere arbeidsrechtelijke klachten.
De organisatie kreeg allerlei vragen en klachten: van mensen die hun salaris niet uitbetaald kregen, tot mensen die een tussenpersoon moesten betalen voor een bsn-nummer of gedwongen werden zich in te schrijven bij de Kamer van Koophandel. Bij 69 Oekraïners was er ook risico op mensenhandel. Ter vergelijking: in 2021 was dat bij vijf Oekraïners het geval.
Geronseld via Facebook
Vaak gaat het zoals in het voorbeeld hierboven. De Oekraïense man vond via een advertentie een werkgever die (ook) Russisch sprak, dat was handig. Hij ging aan het werk in de bouw. Hij had geen contract, de werkgever zou dat na een maand in orde maken. Zijn beloofde salaris was 12 euro per uur.
Soms worden werknemers al in Oekraïne geworven via advertenties op Facebook, zegt FairWork-woordvoerder Francien Winsemius. Mensen moeten dan een bepaald bedrag betalen aan een bemiddelaar, die werk regelt. "Daarbij geldt: hoe meer cliënten hebben betaald voor de bemiddeling, hoe meer loon per uur wordt beloofd", aldus Winsemius.
En vervolgens gaat het dus geregeld mis, ziet ook Oksana Savchuk. Zij is coördinator bij het Oekraïens Huis in de Rotterdamse wijk Charlois. Per week komen er naar schatting zo'n vijf Oekraïners met vergelijkbare klachten langs bij het inloophuis. "Ze maken deels hetzelfde mee als andere arbeidsmigranten. Vaak worden ze via sociale media geworven met de belofte dat het papierwerk nog in orde komt. Ze werken een maand gratis en dan blijkt dat de papieren niet in orde komen en dat ze ook niet betaald krijgen."
Het Oekraïens Huis wijst hun de weg naar instanties en een slaapplek en geeft hun desnoods een voedselpakket mee. "De meeste mensen komen pas hier als ze niets meer hebben", zegt Savchuk. Zij schat in dat het aantal klachten dat FairWork registreert maar het topje van de ijsberg is, omdat ze het gevoel heeft dat veel Oekraïners "niet durven te praten".
Henry Stroek van het team Bestrijding Misbruik Uitzendconstructies bij vakbond CNV herkent het beeld. Hij wijst op het Poolse uitzendbureau JanPol, dat wurgcontracten gebruikte met boetes van 20 procent van het totaalsalaris die werknemers moesten betalen als ze werk afleverden dat niet naar tevredenheid was. Ook werden werknemers in de contracten gedreigd met 'deportatie' naar Polen of Oekraïne als ze zich niet aan de regels hielden.
Stroek weet van twintig bedrijven die via een tussenpersoon Oekraïners 'inleenden' via JanPol. Ook zijn er andere bedrijven die deze constructie hebben gekopieerd, volgens de vakbond.
De rechter stelde CNV onlangs in het gelijk in een lasterzaak die JanPol tegen de vakbond was begonnen. Het Poolse uitzendbureau wilde niet dat de vakbond de termen "uitbuiting" of "wurgcontract" gebruikte voor de werkwijze van JanPol. Het uitzendbureau zei zich aan de regels te houden.
De rechter vond dat CNV die termen wel mocht gebruiken en baseerde zich daarbij mede op contracten van JanPol, waarin staat dat werknemers geen contact mogen hebben met de Nederlandse werkgever. Verder woog de rechter mee dat een aantal Oekraïners tegen CNV heeft verklaard dat salaris werd ingehouden voor huisvesting en vervoer, dat zij geen geld hadden om eten te kopen en dat zij niet bij de voor hen geopende bankrekening konden. Ook konden zij niet terug naar Polen wanneer zij dat zouden willen, omdat JanPol bepaalde wanneer de terugreis zou plaatsvinden.
En/of-rekening
Volgens Stroek werd het salaris aan deze werknemers in eerste instantie wel uitbetaald, maar werden daarop meteen vergoedingen voor 'onkosten' ingehouden. Dat kon omdat de werkgever werkte met een soort 'en/of'- rekening, waarbij de werkgever mede-rekeninghouder was. De Nederlandse Arbeidsinspectie wil niets zeggen over het onderzoek dat nu loopt naar het bedrijf.
Eerder noemde minister Van Gennip (Sociale Zaken en Werkgelegenheid) wurgcontracten voor onder anderen Oekraïense werknemers "Nederland onwaardig". Ook FairWork zegt erg bezorgd te zijn en dringt aan op goede informatievoorziening en ondersteuningsmogelijkheden voor deze mensen.
"Zij zijn op de vlucht, het doel van hun komst was niet 'werk', en deze mensen hebben zich daar niet op voorbereid", zegt woordvoerder Winsemius. "Bovendien zullen sommigen last hebben van trauma's , waardoor ze in een extra kwetsbare positie verkeren."