Tussen wal en schip: Afrikaanse studenten uit Oekraïne kunnen nergens terecht

• Eva de Vries

Na de Russische invasie worden vluchtelingen uit Oekraïne wereldwijd met open armen ontvangen. Maar dat geldt niet voor iedereen: een groot deel van de bijna 20.000 Afrikaanse studenten die in Oekraïne studeren, kreeg op de vlucht te maken met racisme en discriminatie.

Op treinstations en bij grensovergangen werden ze weggeduwd, uitgescholden en mishandeld. Een jaar later is de situatie nauwelijks verbeterd. "Het voelt alsof we nergens welkom zijn en we niet verder kunnen met ons leven", zegt de Zimbabwaanse geneeskundestudent Korrine Sky.

Zij deed een jaar geleden op sociale media verslag van haar vlucht. Onder de hashtag #AfricansinUkraine deelden zij en duizenden anderen hun verhalen. Vanuit Engeland, waar ze terecht is gekomen, werpt Sky zich op als spin in het web van deze groep. Ze voorziet lotgenoten van informatie, contacten en een luisterend oor.

Haar studie vervolgen kan niet: "Het collegegeld is hier wel vijf keer hoger dan in Oekraïne, dat kan ik niet betalen." Ze richt zich daarom volledig op het helpen van Afrikaanse studenten. "Niemand anders komt op voor deze groep, dus ik zie het als mijn plicht."

Volgens cijfers van de Oekraïense overheid studeerden er 76.000 buitenlandse studenten in het land toen de oorlog begon. Een kwart daarvan komt uit Afrikaanse landen, vooral uit Nigeria, Ghana en Marokko. Bijna allemaal zijn ze inmiddels vertrokken en velen moesten hun studie staken.

"Oekraïne werd gezien als een walhalla voor studenten die op zoek waren naar betaalbaar onderwijs in Europa", vertelt de Nigeriaanse Jessica Orakpo vanuit Weesp, waar ze in een gastgezin woont. "De kosten zijn laag, het is relatief makkelijk om een visum te krijgen, het onderwijs is goed en we krijgen les in het Engels."

Het afgelopen jaar zijn de Afrikaanse studenten uitgewaaierd. Volgens de data die Sky verzamelt verblijft de grootste groep nog steeds in Europa, onder meer in Polen, Ierland, Oostenrijk en Nederland. Sommigen zijn terug in Oekraïne en proberen daar hun studie af te ronden. Maar velen zijn teruggekeerd naar hun thuisland. "Een pijnlijk besluit, want ze hebben vaak jaren gespaard voor een studie in het buitenland en met lege handen naar huis gaan voelt als falen."

Na de invasie activeerde de Europese Unie voor het eerst in de geschiedenis de Richtlijn Tijdelijke Bescherming (RTB). Hiermee hebben vluchtelingen uit Oekraïne recht op opvang, medische zorg, werk en onderwijs. Maar voor vluchtelingen zonder Oekraïens paspoort ligt dit net even anders.

"De mate van bescherming verschilt per land", zegt Carolus Grütters, onderzoeker bij het Centrum voor Migratierecht aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. "In het ene land krijgen ze dezelfde behandeling als Oekraïense ontheemden, maar elders wordt alsnog gekeken naar hun oorspronkelijke land van herkomst. Als dat als 'veilig' wordt bestempeld, kunnen ze worden teruggestuurd."

Ook bij het zoeken naar mogelijkheden voor het vervolgen van hun opleiding lopen studenten tegen allerlei problemen aan, zoals hoge studiekosten, hoge kosten voor het levensonderhoud en beurzen die alleen voor Oekraïense studenten beschikbaar zijn. Afrikaanse studenten voldoen niet aan de toegangseisen, hebben niet de juiste papieren of hun diploma's worden niet erkend. Zomaar de studie oppakken aan een andere universiteit kan vaak niet.

De regeling voor ontheemde 'derdelanders' in Nederland is onlangs aangepast. Terwijl voor Oekraïners nog tot maart 2024 een speciaal verblijfsrecht geldt, gaat deze groep binnenkort de reguliere asielprocedure in. Volgens Grütters is de aanpassing van die regel onrechtmatig. "Nederland behoort alle vluchtelingen uit Oekraïne hetzelfde te behandelen. Maar daar komen ze nu van terug, met grote gevolgen voor deze groep."

Orakpo ervaart die gevolgen iedere dag. Ze kon haar laatste geneeskunde-examens online doen, studeerde af via Zoom en is nu officieel arts. Maar ondanks het personeelstekort in de zorg en vele sollicitaties heeft ze nog geen baan gevonden in Nederland. "Het geeft zo veel stress, ik lig er wakker van", zegt ze. Als het voor september niet is gelukt, moet ze zich melden in Ter Apel om zich te laten registreren als asielzoeker.

"Dat wil ik absoluut niet", zegt Orakpo. "Dus dan ga ik terug naar Oekraïne, ook al is dat gevaarlijk. Vanuit daar kan ik tenminste legaal visa aanvragen. Ik laat mijn droom om als dokter in Europa of Amerika te werken niet los."

Recht op een toekomst

Vanuit Engeland blijft Korrine Sky zich voor de Afrikaanse studenten inzetten. Een petitie waarin ze oproept tot gelijke behandeling door universiteiten is 135.000 keer ondertekend. "Wij hebben net zo goed recht op onderwijs, op een toekomst."

Vorig jaar, kort na de Russische invasie in Oekraïne, deed student Gabriel zijn verhaal: