Sensitivity readers brengen Roald Dahl 'bij de tijd', Nederlandse uitgever kritisch

• Eliane Lamper

  redacteur Online

De bekende personages in de kinderboeken van Roald Dahl zijn in de nieuwste Britse editie niet langer dik, lelijk of stom. De enkele honderden wijzigingen in zijn boeken leiden vooral tot een andere typering van de personages. Het moet de verhalen "bij de tijd" brengen en toegankelijk maken voor iedereen, zegt de Britse uitgeverij Puffin.

De verhalen van Dahl zijn vaak vreemd, grappig, griezelig en soms een beetje sadistisch. "Juist het politiek incorrecte maakt het charmant, en zorgt ervoor dat kinderen het leuk vinden", zegt Bo van Houwelingen, literatuurrecensent van de Volkskrant. "Roald Dahl zou dit zelf nooit zo aangepast hebben, ik denk dat het hem juist ook te doen was om de provocatie."

Van de boeken van Dahl, die in 1990 overleed, zijn vele miljoenen exemplaren verkocht. Een groep sensitivity readers heeft zich recent over zijn klassiekers gebogen. Dat zijn proeflezers die een tekst controleren op gevoeligheden.

De aanpassingen zijn gemaakt in overeenstemming met de Roald Dahl Story Company, het bedrijf dat de rechten bezit op alle verhalen en personages. Caspar Slok uit Sjakie en de chocoladefabriek wordt nu omschreven als "enorm" in plaats van als "dik" en mevrouw Griezel wordt niet meer "lelijk" genoemd.

De Oempa Loempa's zijn vanaf nu "kleine mensen" in plaats van "kleine mannetjes". In De fantastische Meneer Vos zijn de kleine vosjes nu vrouwelijk. In het boek De Heksen staat dat heksen kaal zijn en daarom pruiken dragen. In de nieuwe editie is toegevoegd dat er een "heleboel andere redenen zijn waarom vrouwen pruiken dragen en daar is zeker niets mis mee."

Verhalen in modern jasje

De aanpassingen kunnen te maken hebben met commerciële belangen, zegt Van Houwelingen. "Ze zien het waarschijnlijk als een mooie kans om het beschikbaar te maken voor meer kinderen. Als ouders moet je soms actief op zoek naar andere rolmodellen. In sommige Jip en Janneke-verhalen is de moeder thuis de was aan het doen en leest de vader de krant of is naar zijn werk. Soms is het goed om een verhaal nieuw leven in te blazen."

Het updaten van oudere kinderboeken is niks nieuws. Zo zijn ouderwetse woorden in de verhalen van Annie M.G. Schmidt moderner gemaakt. Ook is het taalgebruik in de van oorsprong Zweedse boeken over Pippi Langkous aangepast: in de originele versie werd haar vader 'negerkoning' genoemd. In de nieuwe editie is hij 'koning van de Zuidzeeën'. Taalgebruik dat nu wordt ervaren als racistisch wordt vaker aangepast.

Uitgeverij De Fontein, die de Nederlandse edities van de boeken van Dahl uitgeeft, is kritisch over het besluit. De directeur gaat erover in gesprek met de Britse uitgever, zegt hij in Trouw. Volgens hem zit de humor van Dahl juist in de overdrijvingen en stereotyperingen. Bekende schrijvers, onder wie Salman Rushdie, uiten online hun ongenoegen over het besluit.

Het is een ontwikkeling die al een aantal jaren gaande is in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, ziet kinderboekenschrijfster Anna Woltz, die onder meer bekend is van Mijn bijzonder rare week met Tess. "Ook ik moet woorden aanpassen als mijn boeken daar uitgebracht worden. Woorden als freak of crazy zijn niet toegestaan."

Een aanpassing gaat wel altijd in overleg met de auteur, zegt Woltz. "Als kinderboekenschrijver hou je natuurlijk altijd rekening met je publiek, zeker als je voor jonge kinderen schrijft. Maar het is krampachtig om dingen weg te houden. Ik schrijf ook over pijnlijke en moeilijke onderwerpen, zoals een kind dat erachter komt dat op een dag iedereen om hem heen dood kan gaan."

Een thema waar kinderen in hun echte leven ook mee te maken krijgen, zegt de schrijfster. "Nederlandse kinderboekenschrijvers staan erom bekend dat ze veel durven." En juist daarom zijn Nederlandse boeken buiten de landsgrenzen zo populair, denkt Woltz. Haar boeken zijn in vijfentwintig talen verschenen.

'Geen kaalslag in de literatuur'

In de Verenigde Staten is het inmiddels gebruikelijk dat er een sensitivity reader meeleest bij een nieuwe roman. Ook in Nederland zal dat vaker gaan gebeuren, denkt Van Houwelingen. "Zo iemand let er bijvoorbeeld op of de auteur zich wel goed heeft ingeleefd, en geeft daar advies over. Sommige schrijvers zien het als censuur, anderen vinden het juist fijn. Zij willen geen gevoeligheden over het hoofd zien."

Dat hoeft niet tot een eenheidsworst in de Nederlandse letteren te leiden, zegt de recensent. "We hoeven echt niet bang te zijn voor een kaalslag in het literaire landschap. In Nederland zijn er zoveel uitgeverijen die boeken uitgeven met unieke thema's en bijzondere schrijvers. Elk goed boek kan wel ergens terecht."