Benedictus was wars van verandering, maar brak wel met traditie
Paus Benedictus XVI, die vandaag op 95-jarige leeftijd overleed, zal worden herinnerd als de eerste paus in ruim zeven eeuwen die vrijwillig aftrad. Zijn pausschap duurde korter dan zijn emeritaat en maakte weinig indruk. Hij drukte vooral zijn stempel op de kerk in de 24 jaar daarvoor, toen hij als de ultraconservatieve hoeder van de geloofsleer elke verandering tegenhield.
Zijn acht jaren als paus, van 2005 tot 2013, werden vooral getekend door het seksueel misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk. Hij veroordeelde het misbruik scherp en nam er maatregelen tegen, maar kreeg ook het verwijt dat hij halfslachtig optrad tegen geestelijken die zich er aan schuldig hadden gemaakt.
Ook na zijn aftreden werd Benedictus erdoor achtervolgd. Begin dit jaar stelde een Duits advocatenkantoor dat hij als bisschop van München, tussen 1977 en 1982, had nagelaten op te treden tegen vier geestelijken die jongens hadden misbruikt. En in 2019 bracht hij zichzelf in opspraak toen hij het misbruik in de kerk verklaarde uit de seksuele revolutie van de jaren 60 en de volgens hem gevaarlijke liberale ideeën binnen de kerk.
Dat laatste werd gezien als impliciete kritiek op zijn opvolger, paus Franciscus. Het wierp een schril licht op de film The Two Popes uit datzelfde jaar, waarin een harmonieuze relatie tussen de twee mannen wordt geschetst.
In deze video zie je een samenvatting van Benedictus' tijd als paus:
Het aftreden van Benedictus, op 28 februari 2013, was het opmerkelijkste feit van zijn pontificaat. Door op 85-jarige leeftijd zijn ambt neer te leggen brak hij met de traditie van meer dan 600 jaar dat pausen in het harnas sterven. Hij stelde dat zijn krachten zo waren afgenomen dat hij niet meer in staat was zijn ambt te vervullen.
Ook zijn voorgangers waren oud en moe geweest. Waarom moest dan juist hij, die zich altijd had ingezet voor het behoud van de traditie, ermee stoppen? Dat had, schreef hij, te maken met de moderne tijd. De wereld veranderde zo snel en de geloofsvragen waren zo groot, dat een paus "een krachtige geest en een krachtig lichaam" nodig had "om het schip van de Heilige Petrus te besturen en het evangelie te verkondigen".
Hij leefde daarna nog tien jaar en werd zelfs de langst levende van de 266 pausen die de kerk gehad heeft.
In feite betekende het vertrek van de ultraconservatieve Duitser een voor de kerk ongekende vernieuwing. Het voedde de gedachte dat het pausschap een gewone baan is die kan worden afgesloten met een pensioen.
Zijn opvolger Franciscus liet blijken dat hij ook van deze mogelijkheid gebruik wil maken. Hij maakte deze maand bekend dat hij zijn ontslagbrief al bijna tien jaar heeft klaarliggen, voor het geval hij door gezondheidsproblemen zijn functie niet meer kan uitoefenen.
Van progressief tot conservatief theoloog
De latere Benedictus werd op 16 april 1927 als Joseph Ratzinger geboren in het Beierse dorp Marktl am Inn, als jongste van drie kinderen in een vroom katholiek gezin. Op zijn twaalfde ging hij naar het seminarium, de priesteropleiding, in navolging van zijn broer Georg, die het ook ver zou schoppen in de katholieke kerk. Ook zijn zuster Maria bleef ongehuwd; zij zorgde tot haar overlijden in 1991 voor het huishouden van haar jongste broer.
De Ratzingers moesten niets van de nazi's hebben, maar die lieten ook seminaristen niet met rust. Op zijn veertiende werd Joseph Ratzinger gedwongen lid van de Hitlerjugend en later moest hij samen met klasgenoten tankbarrières graven.
Nadat hij in 1951 tot priester was gewijd, promoveerde hij en werd hoogleraar theologie. Zijn hele leven hield hij de naam meer theoloog en dogmaticus dan herder te zijn. Een knappe kop, die 66 boeken schreef, maar geen warme man. Gerespecteerd, maar niet geliefd.
Hij nam deel aan het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), een kerkvergadering die door de hervormingsgezinde paus Johannes XXIII was bijeengeroepen om de kerk meer aan te laten sluiten bij de moderne tijd. Destijds stond Ratzinger bekend als progressief, maar onder de conservatieve paus Paulus VI kwam daar abrupt verandering in.
Zelf hield hij vol dat niet hij veranderd was, maar de wereld om hem heen, vooral als gevolg van de door hem verafschuwde seksuele revolutie en de opkomst van een meer vrijzinnige theologie in de kerk.
Gods rottweiler
In 1977 benoemde paus Paulus VI Ratzinger tot aartsbisschop van München. Vier jaar later haalde paus Johannes Paulus II hem naar Rome. Daar kreeg hij de leiding over de Congregatie voor de Geloofsleer, waarmee hij de hoeder van de rooms-katholieke leer werd, waarover hij als een cerberus waakte.
Vooral in die periode vestigde hij zijn faam als ultraconservatieve geleerde. Zijn intolerantie tegenover theologen met afwijkende ideeën leverde hem bijnamen op als de Panzerkardinal en 'Gods rottweiler'.
Hij hield vast aan de eeuwenoude opvattingen van de kerk over het verplichte celibaat voor priesters en over het verbod op vrouwelijke priesters. Ook bleef hij achter het dogma van de pauselijke onfeilbaarheid staan, verwierp hij homoseksualiteit als immoreel en wees hij het gebruik van condooms strikt af, ook als het bedoeld was om aids te voorkomen.
Dissidente bisschoppen en theologen werden berispt. Zo wees hij in 1985 de aartsbisschop van Seattle terecht omdat die gescheiden katholieken hertrouwde.
In 2000 verklaarde hij dat verlossing slechts mogelijk is via Jezus Christus en de Rooms-Katholieke Kerk. Ook zei hij dat niet-katholieken zich "in een gebrekkige toestand bevinden" en dat hij uitzag naar de dag dat de joden "ja tegen Christus" zeggen.
Al voor het overlijden van de Poolse paus Johannes Paulus II gold Ratzinger als zijn gedoodverfde opvolger.
En na een kort conclaaf werd op 19 april 2005 inderdaad bekendgemaakt dat hij tot paus was gekozen.
Ratzinger koos de naam Benedictus, Latijn voor 'de gezegende'. Hij zag het als een eerbetoon aan Benedictus van Nursia, een Italiaanse monnik uit de zesde eeuw die wordt gezien als de vader van het kloosterwezen, en aan paus Benedictus XV, die tijdens de Eerste Wereldoorlog vergeefs ijverde voor vrede.
Ook als paus toonde Ratzinger zich een geharnast verdediger van de traditie. Zo herintroduceerde hij in de vergetelheid geraakte pauselijke kleding, zoals de pauselijke rode schoenen, en benadrukte hij het belang van de Latijnse mis.
Ophef over islam-uitspraak
Behalve door de permanente storm van misbruikschandalen werd zijn pontificaat getekend door uitglijders en controversen. De bekendste ontstond in 2006 toen hij in een lezing aan zijn oude universiteit in Regensburg de islam in verband bracht met geweld.
Benedictus haalde een tekst aan die werd toegeschreven aan een van de laatste Byzantijnse keizers voor de val van Constantinopel, de verovering van Istanbul door de Turkse moslims in 1453. Die tekst luidde: "toon me wat Mohammed voor nieuws bracht, en je zult slechts kwade en inhumane dingen vinden, zoals zijn bevel om het geloof met het zwaard te verspreiden".
Benedictus zei erbij dat deze tekst "ons verrassend hard in de oren klinkt", maar die nuance ging verloren in de ophef die over de toespraak ontstond. Later bood hij zijn excuses aan en bezocht hij Istanbul, waar hij bad in de Blauwe Moskee.
Een historisch besluit
Volkomen onverwacht maakte paus Benedictus op 11 februari 2013 bekend dat hij op de laatste dag van die maand zijn ambt zou neerleggen.
Benedictus trad terug op 28 februari om 20.00 uur 's avonds. Het was geen speciale dag, het was gewoon het einde van zijn werkdag:
Hij koos ervoor zijn pauselijke naam te behouden en bleef gekleed gaan in de witte pauselijke gewaden. Als emeritus paus woonde hij teruggetrokken in een verbouwd klooster in de tuinen van het Vaticaan. Critici vonden dat merkwaardig: alsof president Obama na de verkiezing van zijn opvolger Trump zijn intrek zou hebben genomen in een onderkomen in de tuin van het Witte Huis.
Benedictus trad nog zelden in de openbaarheid, maar hij schreef wel en gaf openhartige interviews.
Hij had beloofd zich niet te bemoeien met het beleid van zijn opvolger, maar kon dat kennelijk toch niet laten. Zo schreef hij dat het celibaat van groot belang is voor priesters, juist op het moment dat paus Franciscus overwoog om het priesterschap in het Amazonegebied open te stellen voor getrouwde mannen.
We weten niet hoe de twee pausen in het Vaticaan met elkaar omgingen, maar het heeft er alle schijn van dat tussen deze zo verschillende mannen niet de ontroerende vriendschap ontstond die wordt getoond in The Two Popes.
