Oorlogsmisdadigers in Verzetsmuseum: 'Nieuwe accenten'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Gerard Mooyman zou je niet verwachten in een verzetsmuseum. Hij is de eerste Nederlander die door de nazi's met het ridderkruis werd onderscheiden, omdat hij "koelbloedig en koen" op één dag dertien Sovjettanks vernietigde.

Zijn SS-insignes liggen in de vernieuwde tentoonstelling van het Verzetsmuseum Amsterdam, naast een wand over Engelandvaarders. Even verderop komen de verhalen van Jodenjager Wim Henneicke en SD-infiltrant Anton van der Waals voorbij, tussen de mensen die zij vervolgden. Het museum wordt vandaag door prinses Margriet heropend.

"We brengen nieuwe perspectieven en we leggen nieuwe accenten", zegt directeur Liesbeth van der Horst over de 100 personen die geportretteerd worden. "Juist door de andere keuzes die werden gemaakt te tonen, laat je zien dat het verzet niet makkelijk was, en een moedige keuze."

Neem het verhaal van Jo Karelse. Als politieman hielp hij bij de deportatie van Joden. "Mevrouw Eisendrath was dermate overstuur dat zij in elkaar zakte en flauwviel", beschreef hij in een rapport een schrijnende tafereel dat hij meemaakte. Om twee dagen later opnieuw op pad te gaan.

"Je kan wel heel boos worden dat de politie daaraan meewerkte, maar zo simpel was het niet", zegt directeur Van der Horst. "Hij durfde niet te weigeren, want dan was hij zijn baan kwijt geweest - of erger. En veel agenten konden wat ritselen: mensen waarschuwen of het verzet wapens toespelen. Dus dan komen verzet en collaboratie samen in één persoon."

Karelse koos er in 1943 voor om bij het verzet te gaan, toen agenten een eed aan Hitler moesten afleggen.

Geen helden, geen demonen

Van der Horst wil af van wat ze het hokjesdenken noemt over de Tweede Wereldoorlog. Dat gaat verder dan de simpele tweedeling in 'goed' en 'fout'. "Het was gewoon niet zo dat mensen óf slachtoffer waren, óf collaborateur, óf omstander. In de praktijk liep dat door elkaar heen. We hebben er bewust voor gekozen dat naar voren te brengen."

"Dat is uiteindelijk ook leerzamer. Als je doet alsof het aan de ene kant demonen zijn en aan de andere kant helden, dan kun je je met beide niet identificeren. Wij willen inzicht geven, en uitleg."

Die visie komt ook naar voren in de vitrines over de beroemdste Nederlandse verzetsmensen. Bij het vermommingsbrilletje van Hannie Schaft wordt ook het perspectief gegeven van de Duitse SD'er Rühl, die haar als meedogenloos terrorist zag.

Bij Soldaat van Oranje Erik Hazelhoff Roelfzema is er aandacht voor de bombardementen die hij uitvoerde op Duitse steden. "Dat is natuurlijk om Duitsland tot capitulatie te dwingen, maar er zaten ook negatieve kanten aan: hij gooit hele steden plat. Daar kunnen de bezoekers ook een vraagteken bij stellen."

Iets verderop wordt de schietpartij bij Woeste Hoeve, waar de verwonde SS-leider Rauter zware represailles voor liet uitvoeren, regelrecht een blunder van het verzet genoemd. "We benadrukken dat meer dan in de vorige opstelling. Zo laten we zien dat het niet makkelijk was. Je kon in het verzet nooit helemaal de consequenties overzien. Je moest altijd gokken, altijd improviseren. En ja, dan maak je ook fouten."

De tentoonstelling biedt ook onverwachte invalshoeken bij de gebruikelijke thema's, zoals de illegale pers:

Fouten van het verzet, gemankeerde verzetsmensen, weifelende omstanders en ronduit collaborerende landgenoten; doen die relativeringen niet te veel afbreuk aan de offers die men bracht? Moet er nu juist in het Verzetsmuseum aan hun sokkel worden gewrikt?

"We willen natuurlijk geen sympathie wekken voor mensen als Rühl", zegt directeur Van der Horst. "Niemand die hier alles leest zal denken dat het om hen gaat; de nadruk ligt op de ontwikkeling van het verzet. Maar we willen het hele spectrum tonen. Meer de dilemma's, meer de twijfelaars, meer de omstanders."

Uit de eerste reacties denkt Van der Horst dat het is gelukt. "We hadden al een vriendenontvangst met vooral nabestaanden van mensen uit het verzet. En die waren allemaal positief. Kritiek op het portretteren van daders was er niet."