KNVB-sponsoren boycotten Qatar, hoe geloofwaardig is dat?

• Milena Holdert

  onderzoeksredactie
• Ben Meindertsma

  onderzoeksredactie

Hoe kun je tijdens het WK het Nederlandse elftal steunen zonder geassocieerd te worden met het omstreden gastland? Met dat dilemma worstelden de sponsoren van de KNVB. Hun oplossing: niet afreizen naar Qatar, maar in Nederland evenementen organiseren rondom wedstrijden van Oranje. Maar hoe geloofwaardig is dat statement? De onderzoeksredactie van de NOS en Nieuwsuur zette op een rij hoe de bedrijven publiekelijk afstand nemen van Qatar, maar toch - bijvoorbeeld via hun commissarissen - verbonden zijn aan het toernooi.

De vaste KNVB-sponsoren Albert Heijn, ING, KPN, De Nederlandse Loterij, Heineken en Bitvavo kregen allemaal het gebruikelijke aanbod van de voetbalbond: vip-kaarten voor het WK om daar met hun zakelijke relaties en klanten heen te reizen. Maar dit keer besloten ze dat aanbod gezamenlijk af te slaan.

"We willen hiermee een statement maken", zegt een woordvoerder van KPN. "In Qatar worden mensenrechten geschonden, dat is natuurlijk iets wat wij afkeuren". Albert Heijn: "De mensenrechtensituatie past niet bij waar wij voor staan." Volgens een ING-woordvoerder wil de bank "bewust een signaal afgeven" vanwege "zorgen over de bouw van stadions".

De bedrijven hebben de komende weken daarom ook geen grote campagnes. Als ze al reclame maken, dan doen ze dat zonder verwijzing naar Qatar.

Huis van Oranje

De kritische sponsoren bedachten een alternatief: het Huis van Oranje. Samen met andere voetbalfans naar de wedstrijden van Oranje kijken in de Johan Cruijff Arena. "Zonder Qatarese hapjes", grapt een woordvoerder van Bitvavo.

Toch is op dit Oranjefeest Qatar niet ver weg. Want hier zijn ook de niet-Nederlandse KNVB-sponsoren aanwezig, die geen afstand hebben genomen van het toernooi. Sterker nog: Volkswagen is gedeeltelijk in handen van Qatar en Nike is kledingsponsor van het Qatarese voetbalteam. Coca-Cola lijkt intern verdeeld: want het Nederlandse kantoor sloeg de WK-kaartjes af, maar Coca-Cola is tevens sponsor van de FIFA en verloot kaarten onder fans om naar Qatar af te reizen.

Daarnaast was de Johan Cruijff Arena als bedrijf tussen 2013 en 2016 adviseur voor het ontwerp en gebruik van de nog te ontwikkelen WK-stadions in Qatar. De Arena laat weten "met de wetenschap van vandaag" anders te denken over die opdracht.

Commissarissen met banden

Er zijn nog meer verbanden. Vijf van de zes sponsoren die zich distantiëren van het WK hebben commissarissen (toezichthoudende bestuurders) die betrokken zijn bij bedrijven met commerciële belangen rond het toernooi. Zo is de president-commissaris van KPN, Gerard van de Aast, ook commissaris bij Signify, dat de verlichting voor WK-stadions heeft geleverd. Zijn collega-commissaris Catherine Guillouard was tot voor kort ceo van het Franse RATP, dat het nieuwe metrosysteem in Doha heeft aangelegd en exploiteert.

Kortom: het ene bedrijf waar ze commissaris zijn, wil niets met WK te maken hebben, terwijl het andere bedrijf eraan heeft meegebouwd.

Voormalig hoogleraar Kees Cools, een van de autoriteiten op het gebied van verantwoord bedrijfsbeleid (corporate governance), vindt het ongeloofwaardig als commissarissen verschillende standpunten innemen bij hun bedrijven. "Van hen mag je verwachten dat ze over belangrijke maatschappelijke vraagstukken, dus bijvoorbeeld de mensenrechten in Qatar, een mening hebben en dat die niet varieert van de ene plek naar de andere plek, het ene bedrijf en het andere bedrijf."

Het gebied over wat wel en niet is geoorloofd binnen governance kan soms grijs zijn, maar daarbinnen loopt wél een grens, benadrukt hij. Zeker in een tijd waarin de nadruk steeds sterker ligt op integere bedrijfsvoering en commissarissen geacht worden mee te denken over de maatschappelijke rol van bedrijven.

Bekijk op deze afbeeldingen de banden tussen de bedrijven, hun bestuurders en het toernooi:

Ahold Delhaize (moederbedrijf Albert Heijn), ING, KPN, Heineken en Nederlandse Loterij hebben in totaal acht commissarissen die ook actief zijn bij bedrijven die een bijdrage hebben geleverd aan het toernooi. Commissaris Jan Albers van de Nederlandse Loterij is bijvoorbeeld ook commissaris bij TenCate Grass, waarvan een dochteronderneming onlangs nog een kunstgrasveld leverde voor een fan-evenement op het toernooi.

Zijn collega-commissaris Marjan Rintel is ceo van KLM, dat speciaal voor het WK een lijndienst opende tussen Schiphol en Qatar. Namens de loterij vliegt ze bewust niet naar Qatar, terwijl haar bedrijf vliegtickets verkoopt aan supporters om dat juist wel te doen.

En president-commissaris Peter Agnefjäll van Ahold is directeur bij een bedrijf dat de grootste aandeelhouder is van Jotun, de onderneming die voor zes van de acht WK-stadions een deel van de verf leverde. Gevraagd om een reactie zegt Agnefjäll dat hij niet wist dat Jotun de WK-verf leverde. Hij vindt het een belangrijk punt en zegt vragen over mensenrechten niet uit de weg te willen gaan. Hij gaat met de raad van Ahold bespreken in hoeverre een bedrijf dit soort nevenfuncties zou moeten onderzoeken. "Ik sta volledig achter het standpunt van Albert Heijn om geen vertegenwoordigers naar Qatar te sturen", benadrukt hij.

De meeste anderen commissarissen zien geen enkel probleem. "Ik vind dat ik mijn rol als commissaris bij Nederlandse Loterij en TenCate Grass onafhankelijk van elkaar moet en kan vervullen", zegt Jan Albers.

"Ik ben voor het maken van een afweging en respecteer die", zegt zijn collega Marjan Rintel over de keuze van de loterij om niet te gaan. Ze vindt het "vreselijk" wat er in Qatar is gebeurd. Dat KLM, het bedrijf waarvan ze directeur is, vluchten aanbiedt naar het WK vindt ze geen enkel probleem. "Klanten die een ticket boeken, maken de keuze of ze naar het WK willen vliegen."

Daniel Folkersma, die jarenlang trainingen gaf aan commissarissen en bestuurders, vindt een dergelijke reactie onbegrijpelijk. "Je moet jezelf als commissaris altijd afvragen: kan ik het mijn moeder nog uitleggen? Als dat niet lukt, en je hebt er een ontzettende omhaal van woorden voor nodig, dan is het dus niet uitlegbaar."