Eenmaal per week leggen Oekraïne en Rusland wapens neer voor uitruil doden
Oekraïne en Rusland werken, uit het zicht van de oorlog, in het diepste geheim samen voor een gezamenlijk belang: het uitruilen van de lichamen van omgekomen militairen. Een speciaal team van Oekraïne onderhandelt voortdurend met Rusland over de lichamen. Op die manier zijn volgens Oekraïne al 541 gesneuvelde militairen terug in Oekraïense handen gekomen.
De meesten (428 lichamen) zijn slachtoffers van de slag om Marioepol, met name de verdedigers van de Azovstal-fabriek, het laatste bolwerk van verzet in de stad. Ook zijn er doden teruggebracht uit de veroverde stad Cherson en dorpen in Donetsk, Loegansk en Charkov, meldt het Oekraïense ministerie van Reïntegratie.
Het ruilen van de lichamen wordt aan Oekraïense zijde geregeld door een team onder leiding van Oleg Kotenko uit Kramatorsk. Hij leidt het Bureau voor Vermiste Personen onder Bijzondere Omstandigheden (zie kader). In het verleden was hij namens veiligheidsdienst SBU al betrokken bij onderhandelingen over gevangenenruil met de Russen. Zijn woordvoerder houdt interviews af. De onderhandelingen zijn immers niet gebaat bij media-aandacht.
Neutrale bemiddelaar
Toch is er wel wat bekend over het teruggeven van de lichamen van militairen, waartoe strijdende partijen volgens het humanitair oorlogsrecht verplicht zijn. Het begon maanden geleden met onderhandelingen via het Internationale Rode Kruis (ICRC), dat zowel in Oekraïne als Rusland een kantoor heeft.
De hulporganisatie bevestigt tegenover de NOS de "neutrale, bemiddelende rol" te spelen die hij in principe altijd op zich neemt in conflictsituaties. Ook biedt het ICRC hulp van forensisch specialisten aan, die ervoor zorgen dat de menselijke resten respectvol worden geconserveerd.
Aanvankelijk werden enkele lijken uitgeruild, inmiddels zijn dat tientallen lichamen per keer, zei teamleider Kotenko onlangs in een zeldzaam interview. Naar verloop van tijd is er een zekere routine gekomen in de uitwisseling. Inmiddels vindt er wekelijks een uitwisseling plaats. Hierbij is het Rode Kruis aanwezig, om "technisch advies" te geven en "benodigde apparatuur" te leveren. Denk daarbij aan koelingen en speciale tassen.
Oekraïne heeft op verschillende plekken in het land stoffelijke overschotten in koelingen opgeslagen. Het ruimen van dode Russische militairen is overigens niet zonder gevaar: er zijn verhalen bekend van boobytraps die bij achtergelaten lichamen werden geplaatst.
Je wil er niet een groot circus van maken.
Waar de body swap plaatsvindt, is strikt geheim. Daar wordt bewust niet over gecommuniceerd, zegt Han Bouwmeester, universitair hoofddocent militaire strategie aan de Nederlandse Defensie Academie. "Als dat bekend wordt, is de wens om nogmaals lichamen uit te wisselen kleiner. Je wil er ook niet een groot circus van maken."
Vermoedelijk vindt de uitruil plaats aan het relatief rustige front ten zuiden van de stad Zaporizja. Daar ligt de weg naar Melitopol (dat onder Russische controle staat) die tevens wordt gebruikt als vluchtroute.
Tijdens de uitwisseling wordt er in de omgeving niet gevochten. Wat op nationale schaal dus niet lukt, gebeurt één keer per week op kleine schaal: de wapens neerleggen, om zo de doden een waardig afscheid te kunnen bieden.
Menselijk gezicht
Het uitwisselen van doden in oorlogen is één van de eerste zaken waar de strijdende partijen een overeenkomst over kunnen bereiken, zegt kolonel Bouwmeester. "Het is relatief onschuldig, want het gaat om dode militairen die geen gevaar meer vormen. Het is ook gewoon een blijk van menselijkheid: voor familie is het fijn om zekerheid over de vermiste dierbare te krijgen."
De uitruil kan ook dienen als propagandamiddel, zoals alles in een oorlog. "Hiermee kun je laten zien dat je een menselijk gezicht hebt", zegt Bouwmeester. "Het is in lijn met het argument van Rusland dat de 'speciale operatie' zo langzaam verloopt omdat ze burgerdoelen zeggen te ontzien." Ook Oekraïne kan baat hebben bij het terugkeren van dode militairen naar Rusland, zodat voor de gewone Rus duidelijk wordt hoeveel mensenlevens de oorlog kost.
Een succesvolle dodenruil kan een opstapje zijn naar verdere samenwerking, zegt Bouwmeester. "Er zit een gradatie in: eerst de doden, dan de zieken en gewonden en uiteindelijk mondjesmaat de krijgsgevangenen." Dat laatste gebeurt op onregelmatige basis met kleine aantallen militairen.
Naast de graandeal hebben de Oekraïners en Russen dus nog een onderwerp gevonden waarbij samenwerking mogelijk is.
