Extreem laag vertrouwen in economie: 'Iedere crisis heeft eigen verhaal'

• Thom Opheikens

  redacteur Economie

Niet tijdens corona, niet tijdens de financiële crisis en niet na de aanslagen op de Twin Towers, die ook nog eens samenvielen met het knappen van de internetbubbel. Sinds het begin van de metingen in 1986 was het consumentenvertrouwen niet zo laag als deze maand.

Een consument met weinig vertrouwen geeft mogelijk minder geld uit, is een economisch gevaar. Is dit extreem lage consumentenvertrouwen dan een voorbode van economisch mindere tijden?

De recente geschiedenis wijst uit dat een dieptepunt in het vertrouwen van consumenten zoals nu een recessie kán inluiden, maar dat hoeft niet. De afgelopen decennia verloren consumenten hun vertrouwen vaker juist tijdens een recessie.

Alleen in 2007 en 2008 is duidelijk te zien dat eerst consumenten het vertrouwen verloren en de economie later pas in een recessie wegzakte. Zoals je hieronder in de grafiek kan zien.

De inflatie is extreem hoog, maar veel andere economische seinen staan nog altijd op groen. Instituten voorspellen voor dit jaar nog altijd economische groei. "Ons gedrag laat ook nog niet zien dat we pessimistisch zijn", zegt onderzoeker Emma Pleeging van de Erasmus Universiteit. Ze deed onderzoek naar consumentenvertrouwen en - gedrag.

Het grootste gedeelte van de tijd voegen subjectieve indicatoren zoals consumentenvertrouwen volgens Pleeging weinig toe aan modellen die economische bewegingen voorspellen. Behalve in crisissituaties.

Voorbijgangers op het Centraal station van Rotterdam vertellen hoe het zit met hun vertrouwen in de economie:

"Modellen zijn gebaseerd op objectieve indicatoren. Oftewel, wat normaal is", zegt Pleeging. "Maar in zo'n crisis gelden de normale regels niet en kunnen modellen minder goed voorspellen." De financiële crisis die in 2007 begon is daar een voorbeeld van, zegt Pleeging. "Dat was een crisis van vertrouwen."

Dat heel breed spelende gebrek aan vertrouwen leidde ertoe dat het moeilijker werd voor bedrijven en consumenten om geld te lenen en te investeren. Met als gevolg nog minder vertrouwen, terwijl de economische seinen zelfs in de tweede helft van 2008 nog niet op rood stonden.

Zo sprak het CPB in september 2008 nog van groei in 2009, al zwakte die groei in de voorspellingen wel wat af. Onder andere DNB en het IMF deden iets eerder dat jaar een vergelijkbare voorspelling. De economie kromp uiteindelijk 3,7 procent.

Het roept de vraag op of een oorlog en inflatie van bijna 10 procent in eenzelfde soort blinde vlek van economische modellen kunnen vallen als de crisis van vertrouwen in 2007 en 2008.

"Iedere crisis heeft z'n eigen verhaal", zegt hoofdeconoom Marieke Blom van ING. "Hier geldt dat de inval van Oekraïne bijna gelijk op is gegaan met het loslaten van de coronabeperkingen. De consument mag weer en heeft tijdens corona duidelijk minder uitgegeven dan wat er binnenkwam."

Er is dus een buffer. Als consumenten alleen al teruggaan naar de uitgaven die ze eerder deden, geeft dat volgens Blom dan ook een grote opwaartse impuls. "Wij zien in onze data over pintransacties een enorm contrast tussen wat consumenten tegen het CBS zeggen en wat ze daadwerkelijk doen."

Een ander punt is volgens Blom dat de door het CBS gemeten inflatie erg afwijkt van wat consumenten gemiddeld merken. ING ziet dat consumenten momenteel 15 procent meer aan energie uitgeven, terwijl het CBS uitgaat van 100 procent. Dat laatste is namelijk de prijsstijging voor nieuwe klanten als zij nu een contract bij een energieleverancier afsluiten.

Maar hoe dan ook heeft de inflatie een drukkend effect op de koopkracht en daarmee op de economie. "Er kan een tipping point bereikt worden, een zelfversterkend effect waarbij consumenten zich ook pessimistisch gaan gedragen", zegt Pleeging. Maar daar zijn we nog niet, denkt ze. "Dit pessimisme kán wel een vruchtbare grond zijn als er nog een grote gebeurtenis voorbijkomt waardoor ze 'zie je wel' denken."

Een grote gebeurtenis zoals bijvoorbeeld een boycot van olie of gas uit Rusland. "Dat is de grote onzekerheid die nu niet in de ramingen zit", zegt Blom.