In de ‘informatieoorlog’ zoekt Oekraïne steun, Rusland probeert twijfel te zaaien
Naast een oorlog met tanks en vliegtuigen in Oekraïne, woedt er ook een informatieoorlog. Waarbij Oekraïne probeert zoveel mogelijk steun te krijgen in het Westen en Rusland in eigen land de beschikbare informatie volledig wil controleren en toegang tot het wereldwijde web afknijpt. In navolging van Facebook, Twitter en YouTube is sinds vandaag ook Instagram daar geblokkeerd en TikTok wordt beperkt.
Terwijl dat juist de plekken zijn waar meer dan ooit heel veel informatie rondgaat. Met name de rol van TikTok valt op, het Witte Huis hield zelfs al een briefing voor tientallen TikTok-sterren om ze te voorzien van feitelijke informatie. Maar een grote hoeveelheid informatie betekent ook dat feit en fictie vaak moeilijk te onderscheiden zijn.
Daarbij hoeven video's niet bewust te zijn gemaakt als 'propagandamiddel' om een rol te krijgen in de informatiestrijd.
Tractors en tanks
Met name aan Oekraïense 'zijde' gaan er veel video's rond. Bekend zijn de beelden van, zo wordt gezegd, Oekraïense tractors die Russische tanks wegslepen. Platforms als TikTok en Twitter staan er vol mee. Dit past in het beeld van David tegen Goliath (Oekraïne tegen Rusland).
Van dit soort video's circuleren er veel online. Deze werd gedeeld door iemand die zegt journalist te zijn:
Een andere video die veel rondgaat, is die waarop volgens Oekraïne een Russische militair in tranen wordt gefilmd, die een kop thee krijgt en zijn moeder mag bellen. "Het doel is ervoor te zorgen dat Oekraïners de wil hebben om te vechten en tegelijkertijd willen ze de wil bij Russen om te vechten wegnemen", zegt Peter Pijpers. Hij promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam op online beïnvloedingsoperaties.
"Daarbij is de boodschap dat deze persoon wellicht helemaal niet wil meevechten, maar thuis wil zijn", zegt hij. "Met de onderliggende vraag: wil je echt wel betrokken zijn in dit conflict?"
Deze video circuleerde eerder deze maand op Telegram en is daarna veelvuldig online gedeeld. Het is niet met zekerheid vast te stellen of het authentiek is:
De vraag is natuurlijk wel hoe spontaan al die video's en afbeeldingen zijn. Ruslandkenner Mariëlle Wijermars, verbonden aan de Maastricht University, gaat ervan uit dat veel filmpjes spontaan worden opgenomen. "Vervolgens worden dat soort beelden wel strategisch verspreid." Zij ziet de beelden uit Oekraïne als "strategische communicatie" en noemt wat uit Rusland komt "overduidelijk propaganda".
Wat ook opvalt, is dat aan Oekraïense zijde heel veel memes worden verspreid, zoals via het Twitter-kanaal @uamemesforces:
Waar Oekraïne het juist moet hebben van online media, is Rusland heel sterk gericht op het binnenland, zegt Pijpers. "Rusland maakt heel erg gebruik van de staatsmedia en Oekraïne meer van sympathisanten. Op dit moment lijkt die laatste strategie het beste te werken."
Er is een soort parallelle werkelijkheid ontstaan. "De Russische overheid weet dat er vrij weinig informatie Rusland inkomt, de rest hopen ze te kunnen gebruiken in hun voordeel", zegt Han Bouwmeester, universitair docent militaire strategie aan de Nederlandse Defensie Academie. Als voorbeeld noemt hij de aanval op het ziekenhuis in Marioepol, eind vorige week. "Aanvallen die ze zelf hebben uitgevoerd, schrijven ze toe aan Oekraïense terroristen."
Russische trollenfabrieken - die in 2016 nog gefocust waren op de Amerikaanse verkiezingen - lijken nu vooral gericht op Rusland zelf, zegt Gwenda Nielen. Zij is directeur van Tilt, een platform dat desinformatie tegengaat. "Dat is de machtsbasis die nu verstevigd moet worden en politiek stabiel moet zijn."
Naar buiten toe probeert Rusland vooral twijfel te zaaien, zegt Pijpers. Als voorbeeld noemt hij berichten dat de VS geld zou geven aan labs in Oekraïne waar biologische wapens gemaakt worden. Niet alleen Russische staatsmedia, maar ook op sociale media en bekende conservatieven zijn hiermee aan de haal gegaan. Er zijn wel biologische labs in het land, maar die zijn juist bedoeld om de productie van dergelijke wapens te voorkomen, schrijft The New York Times in een factcheck.
"Dat verhaal wordt nu compleet uitgebuit door de Russen", zegt Pijpers. "Het wordt geframed, bepaalde elementen worden weggelaten. Waardoor wij mogelijk gaan twijfelen." Doel daarvan is, zegt hij, dat de Westerse steun voor Oekraïne afneemt.
Winnaar informatieoorlog?
De vraag die overblijft: is er al een 'winnaar' aan te wijzen in de informatieoorlog? Pijpers vindt het nog lastig te zeggen. "Je ziet in ieder geval wel dat boodschappen van de Oekraïense kant meer worden gelezen en beter binnenkomen. De Russen veroorzaken meer irritatie."
"In de internationale opinie is Oekraïne zeker aan de winnende hand", zegt Wijermars. "Hiervoor wist niemand van het bestaan van Zelensky. Nu is iedereen fan van de Oekraïense president." Maar ze wijst er ook op dat dit slechts een dimensie van de oorlog is. "Die win je hiermee niet. Als de tanks binnenrollen verlies je alsnog."