Protesten Kazachstan deden machtsstrijd oplaaien: 'Clans vechten om hun belangen'

President Tokajev van Kazachstan zegt dat afgelopen dagen een staatsgreep in zijn land is verijdeld en dat de jacht op "terroristen" doorgaat. Zijn woorden lijken vooral bedoeld om de aandacht af te leiden van de felle interne machtsstrijd die zich achter de schermen lijkt af te spelen.

Tokajev deed zijn uitspraken in een online-bijeenkomst van het door Rusland geleide regionale militaire bondgenootschap CSTO, dat op verzoek van de president troepen heeft gestuurd naar het Centraal-Aziatische land. Volgens analisten is dat een teken dat Tokajev in het nauw was gedreven en niet meer de volledige controle had over zijn veiligheidsapparaat.

"Onder de dekmantel van spontane protesten brak er grote onrust uit", zei Tokajev. "Het is duidelijk geworden dat het belangrijkste doel was om de constitutionele orde te ondermijnen en de macht over te nemen. Dan hebben we het over een poging tot een coup." Volgens de Kazachse autoriteiten zijn er ook in het buitenland getrainde islamitische radicalen actief geweest bij de gewelddadigheden.

Doel zou geweest zijn om eerst Almaty over te nemen, vervolgens het relatief dichtbevolkte zuiden en dan de rest van het land, inclusief de hoofdstad Nur-Sultan.

Dit zijn beelden van de onrust vorige week:

Bob Deen, Oost-Europa- en Centraal-Azië-deskundige van Instituut Clingendael, benadrukt dat de situatie schimmig is en dat er maar beperkt informatie naar buiten komt. "Ik wil voorzichtig zijn met stellige uitspraken", waarschuwt hij herhaaldelijk. Maar dat de lezing van Tokajev rammelt lijdt volgens hem geen twijfel. Dat er sprake is van een opgelaaide interne politieke machtsstrijd staat volgens hem wel vast.

"Dat betekent niet dat de onrust en de protesten in het westen, waar het mee begon, niet spontaan waren", onderstreept Deen. "Maar in Almaty leek het erop alsof andere groepen gebruikmaakten van de onrust, om de machtsstrijd te beslechten die er al was sinds de transitie." Nazarbajev trad in 2019 onverwacht terug als president van de voormalige Sovjetstaat, na decennia aan de macht te zijn geweest, maar zijn invloed bleef groot, onder meer door zijn rol als voorzitter van de veiligheidsraad.

Die functie is hij in de chaos van de afgelopen week kwijtgeraakt; Tokajev zou hem hebben ontslagen om de betogers tegemoet te komen. Maar Nazarbajev (81), waar dagenlang niets van werd vernomen, heeft een andere lezing. Zijn woordvoerder liet dit weekend weten dat hij zelf heeft aangeboden om terug te treden. Ook veegde hij geruchten dat Nazarbajev naar het buitenland is gevlucht van tafel.

"Ik denk dat de machtsstrijd over de protesten heen is gekomen", zegt Deen. Hij wijst op het ontslag en de daaropvolgende arrestatie van Karim Masimov, oud-premier en het voormalige hoofd van de veiligheidsdienst. Masimov wordt verdacht van hoogverraad. "Daar zit wat eigenaardigs", zegt Deen. "Of hij is geofferd als een soort zondebok, of hij was echt bezig iets te proberen, om zijn positie te versterken."

Deen legt uit dat elk invloedrijk figuur in het Centraal-Aziatische land een eigen clan of persoonlijk patronagenetwerk heeft waarvoor ze verantwoordelijk zijn. "Als de macht gaat schuiven, hebben groepen ook wat te verliezen. Er was bijvoorbeeld onvrede dat Nazarbajev de macht niet geheel had overgedragen, ook via zijn familie hield hij nog veel invloed en controle over de economie, over bezit."

Akkoordje

De aan de kant geschoven Masimov was een vertrouweling van Nazarbajev maar Deen concludeert daaruit niet dat Nazarbajev aan de verliezende hand is. "De zoon van de overleden broer van Nazarbajev werd op 5 januari nog ontslagen uit een invloedrijke positie binnen de veiligheidsdienst, maar drie dagen later was hij weer terug. Het lijkt erop dat Tokajev het voorlopig op een akkoordje heeft gegooid met Nazarbajev, om te voorkomen dat het verder uit de hand loopt."

De autoriteiten in Kazachstan wijzen inmiddels naar in het buitenland getrainde radicale islamisten die massaal betrokken zouden zijn geweest bij de oproer in Almaty. Volgens Deen legitimeert Tokajev daarmee vooral de komst van de Russische troepen, als onderdeel van de CSTO. "Dat is om het goed te praten." Deen wijst erop dat er de aanwezigheid van Russische troepen in het land slecht valt bij een deel van de bevolking. Dat de alomtegenwoordige veiligheidsdiensten gemist hebben dat er duizenden islamisten het land binnenkomen, acht hij onwaarschijnlijk.

Ondertussen betekent de machtsstrijd ook dat gewone burgers hun leven op het spel moeten zetten om hun onvrede op straat te uiten. "Iedereen die nu nog protesteert wordt als terroristisch risico beschouwd. Tokajev zegt een dialoog te willen, maar hij heeft het leger opdracht gegeven met scherp te schieten. Dat is geen klimaat waarin mensen gemakkelijk de straat op gaan. Maar de onvrede is niet weg, tenzij de regering echte hervormingen doorvoert, de welvaart eerlijker verdeelt."

Over de vraag of die kans bestaat, durft Deen niet te speculeren. "Het is een uitermate schimmig spel in de hoogste regionen van de macht waar maar weinig over naar buiten komt. Deze dramatische week heeft Kazachstan zeker veranderd, maar of dat voor de bevolking zelf positief zal uitpakken is nog maar te bezien."