Achttien jaar Pieter Omtzigt in het CDA: van 'terriër' tot 'teringhond'
Zeker 18 jaar was Pieter Omtzigt Kamerlid voor het CDA. Nu heeft hij bekendgemaakt dat hij zijn lidmaatschap van die partij opzegt en verdergaat als onafhankelijk Kamerlid. De laatste jaren heeft Omtzigt zich geprofileerd als Kamerlid door meerdere affaires (mede) aan het licht te brengen. Ook probeerde hij vorig jaar vergeefs om lijsttrekker te worden. Alle inspanning eiste zijn tol: Omtzigt zit al maanden overspannen thuis.
Hoe zagen de afgelopen 18 jaar eruit en wat heeft Omtzigt tot de beslissing om te vertrekken gebracht? Een tijdlijn.
2003: het begin
Bij de Kamerverkiezingen van 2003 komt Omtzigt zonder enige politieke ervaring op de CDA-lijst, op voorspraak van toenmalig leider en premier Jan Peter Balkenende. Tot dan toe is Omtzigt econometrist. Hij staat op een onverkiesbare 51e plaats, zo lijkt, maar na de formatie van het kabinet-Balkenende II komt hij toch in de Kamer, als CDA'ers doorschuiven naar een kabinetspost.
Al in die eerste periode strijkt Omtzigt prominente partijgenoten tegen de haren in. Hij heeft onder meer de portefeuille pensioenen en maakt een punt van de ruime pensioenregeling van Nout Wellink, president van De Nederlandsche Bank en CDA'er.
2006-2012: backbencher
In de jaren daarna ontwikkelt Omtzigt zich niet tot belangrijk Kamerlid. Dat wil zeggen: niet in de ogen van zijn partij. In 2006 staat hij bij de verkiezingen op plaats 37, vier jaar later op plek 29. Omdat het CDA steeds verder krimpt, komt hij in 2010 in eerste instantie niet in de Kamer. Pas als er opnieuw fractiegenoten doorschuiven naar een nieuw kabinet, dan Rutte I, krijgt Omtzigt alsnog een Kamerzetel.
In 2012 ontvouwt zich zijn eerste strijd met het partijbestuur. Het CDA wil de hele lijst omgooien en vindt dat er per regio voorverkiezingen gehouden moeten worden. Omtzigt moet het in Overijssel van het partijbestuur opnemen tegen streekgenoot Eddy van Hijum. Maar op de dag van de voorverkiezing zegt de partij opeens dat beiden op de lijst komen. Van Hijum op plek 7, Omtzigt degradeert naar plek 39. Als je op de peilingen van dat moment afgaat is hij niet verkiesbaar.
Maar een persoonlijke campagne, gebouwd op Omtzigts populariteit in Twente, zorgt ervoor dat hij toch in de Kamer komt. 37.000 mensen stemmen op hem. Dat jaar is hij de enige CDA'er die met voorkeursstemmen in de Kamer komt.
2012-2016: de terriër
In de regeerperiode van Rutte II omarmt Omtzigt de rol van 'bijter'. Mede dankzij hem moet staatssecretaris Weekers van de VVD aftreden vanwege de zogenoemde Bulgarenfraude. Ook is Omtzigt zeer kritisch op Weekers' opvolger Eric Wiebes, na een mislukte reorganisatie van de Belastingdienst. Een deel van het CDA neemt Omtzigt zijn kritische houding over Europa en het associatieverdrag met Oekraïne kwalijk.
Het levert hem in 2016 wel de Prinsjesprijs op. Die prijs gaat naar een parlementariër die belangrijk is voor gezag van het parlement. "Foxterriërs", als Omtzigt, worden door collega's "snel gezien als een zeurkous die alles in de war schopt". Maar, stelt de jury, "die houding is essentieel voor het gezag van het parlement en de stabiliteit van de democratie".
Ook Mark Rutte heeft dan al kennis gemaakt met de man die zowel vergeleken wordt met verschillende hondensoorten ("terriër" en "pitbull") als met een luis in de pels. De vliegramp met vlucht MH17 in de zomer van 2014 is één van Omtzigts dossiers. Hij legt het kabinet het vuur na aan de schenen over de vraag waarom er nog Nederlandse toestellen over Oekraïne konden vliegen. En hij ergert zich eraan dat een memo daarover pas na vijf keer vragen naar de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) gaat.
2017: door naar de top
Het MH17-dossier leidt echter ook bijna Omtzigts val in. In een zaal vol nabestaanden laat Omtzigt een Oekraïner suggereren dat niet een Russische Buk-raket, maar een Oekraïens gevechtsvliegtuig MH17 heeft neergeschoten. Hij verklaart dat hij onzorgvuldig gehandeld heeft en trekt zich terug uit het MH17-dossier.
Inmiddels zien veel CDA'ers zijn waarde als Kamerlid en imago als bijter. In 2017 staat hij bij de verkiezingen op plek 4. Dat hij nu bij de partijtop lijkt te horen en dat het CDA weer tot de coalitie toetreedt, ziet Omtzigt echter niet als reden om gas terug te nemen. Sterker nog, in deze kabinetsperiode komt het onderwerp dat Omtzigts ster als Kamerlid verder doet rijzen boven aan de politieke agenda te staan.
2019: Toeslagenaffaire
Dat is de kinderopvangtoeslagaffaire. Omtzigt speelt een cruciale rol in het blootleggen daarvan. De kwestie draait om duizenden ouders die er door de Belastingdienst onterecht van zijn beschuldigd dat ze hebben gesjoemeld met toeslagen voor kinderopvang. Veel mensen moesten (tien)duizenden euro's terugbetalen aan de fiscus en kwamen daardoor in soms zeer ernstige financiële problemen.
Omtzigt werkt nauw samen met SP-Kamerlid Renkse Leijten en met ouders die ten onrechte van fraude werden beschuldigd om alles boven water te krijgen. Mede daardoor krijgt hij steeds meer aanzien. De toeslagenaffaire leidt uiteindelijk tot de val van het kabinet-Rutte III in januari 2021.
2020 - lijsttrekkersverkiezing(en)
In juni 2020 maakt Omtzigt bekend dat hij lijsttrekker van het CDA wil worden. Op dat moment zit hij al in de CDA-commissie die het verkiezingsprogramma heeft opgesteld. Hij neemt het op tegen Mona Keijzer en Hugo de Jonge.
Maar voordat alle stemmen binnen zijn wordt al duidelijk dat de verkiezing over moet. Alle leden die hun stem hadden uitgebracht, moeten opnieuw stemmen omdat kwaadwillenden geautomatiseerd valse stemmen konden uitbrengen.
Uiteindelijk wordt Omtzigt met een zeer klein verschil verslagen door De Jonge: die krijgt in de beslissende ronde 50,7 procent van de stemmen en Omtzigt 49,3 procent. Later blijkt echter dat bij het CDA zes meldingen zijn binnengekomen van leden bij wie het stemmen misging.
Zo zei de vrouw van Omtzigt dat ze op haar man dacht te stemmen, maar het bericht kreeg "dank voor uw stem op Hugo de Jonge". Het CDA brengt een statement naar buiten waaruit blijkt dat ook het omgekeerde is gebeurd. Toch wil Omtzigt opheldering.
In december trekt De Jonge zich al terug als voorman van de Kamerlijst, maar Omtzigt wordt niet de nieuwe lijsttrekker, hoewel dat afgesproken zou zijn met toenmalig partijvoorzitter Ploum. Wopke Hoekstra wordt de nieuwe lijsttrekker, tot frustratie van Omtzigt, onvrede die deze week duidelijk werd door het uitlekken van een geheim memo van Omtzigt.
Vanaf de lijsttrekkersverkiezingen volgen de gebeurtenissen rondom Omtzigt elkaar snel op.
Februari 2021 - overspannen
Omtzigt neemt even gas terug. Hij is op dat moment nummer 2 van het CDA, maar hij is overspannen en wil "zijn batterij opladen". "Het afgelopen jaar was veelbewogen, met veel lastige, belangrijke, tijdrovende dossiers. En ja, dan is rust soms ook nodig en effectief", schrijft hij op Twitter.
Later die maand komt zijn boek Een Nieuw Sociaal Contract uit, waarin hij onder meer terugblikt op het boven water krijgen van de toeslagenaffaire. Het boek komt meteen terecht op plek 2 in de Bestseller Top 60.
Maart 2021 - steuncampagne, veel voorkeursstemmen en functie elders
Er ontstaat een steuncampagne voor Omtzigt. Bij de CDA-fractie in zijn woonplaats Enschede zijn honderden kaarten en tientallen bossen bloemen bezorgd.
Omtzigt haalt 342.472 voorkeursstemmen bij de Tweede Kamerverkiezingen. Dat is van alle niet-lijsttrekkers verreweg het hoogste aantal. Met deze score is Omtzigt op eigen houtje goed voor bijna vijf Kamerzetels. Lijsttrekker Hoekstra komt op een totaal van 437.240 stemmen.
Later in maart komt Omtzigt onbedoeld in het nieuws. Verkenner Kajsa Ollongren (D66) verlaat na een positieve coronatest overhaast het Binnenhof en draagt notities uit de kabinetsformatie onder de arm die zichtbaar blijken te zijn. Op een uitvergrote foto valt te lezen: "Positie Omtzigt: functie elders".
Dat leidt tot veel commotie. De Kamer wil opheldering en Omtzigt reageert woedend. Ollongren en medeverkenner Jorritsma stappen op als verkenners. Later blijkt dat het Rutte was die de positie van het Kamerlid ter sprake had gebracht, al kan hij zich dat naar eigen zeggen aanvankelijk niet herinneren.
Een reeks debatten volgt, die uiteindelijk leiden tot een motie van afkeuring tegen Rutte. Rutte stapt niet op, maar wil wel persoonlijk in gesprek met Omtzigt. Een gesprek dat nog op zich laat wachten, doordat Omtzigt nog altijd ziek thuis zit.
Mei 2021 - vervanging
Op 25 mei twittert Omtzigt dat zijn herstel langer vergt dan hij had gehoopt en dat het niet echt is gelukt om rust te nemen. Hij laat zich tijdelijk, zeker vier maanden, vervangen als Kamerlid.
Juni 2021 - geheime memo
En dan afgelopen week. Een geheime memo van Omtzigt van 76 pagina's komt naar buiten. De memo, waarin harde verwijten aan het CDA worden gemaakt, is voor de commissie-Spies geschreven, die onderzoek doet naar de interne lijsttrekkersverkiezing.
In de memo komt naar voren dat het Kamerlid is uitgescholden door partijgenoten en dat hij zich niet gewaardeerd en onveilig voelt. Hij meldt onder meer dat partijgenoten in appjes voor hem scheldwoorden gebruikten als 'eikel' en 'teringhond'. Na de publicatie van de memo ontstaat opnieuw onrust op het Binnenhof.
Door het uitlekken van de memo wordt het nog moeilijker voor Omtzigt om te functioneren binnen het CDA, schrijft hij op Twitter, en daaraan verbindt hij conclusies: hij zegt zijn lidmaatschap op.
Hij blijft wel Kamerlid. "Juist omdat veel mensen mij dat vertrouwen hebben gegeven."
De CDA-top reageert geschrokken en teleurgesteld op het nieuws. "We hebben met elkaar er alles aan proberen te doen dit moment te voorkomen. Het doet ons als partij veel pijn dat het op deze manier tot een einde moet komen", schrijven CDA-leider Wopke Hoekstra en waarnemend partijvoorzitter Marnix van Rij op Twitter.
