Hoe het ministerie waarschuwingen over briefstemmen keer op keer negeerde

• Joram Bolle en Sophie Feenstra

"Oké, ik krijg nog één ding binnen hier", zegt presentator Sybrand Niessen van Tijd voor Max tegen demissionair minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken in de uitzending van 3 maart. Ollongren heeft zeven minuten lang uitgelegd hoe het stemmen per brief werkt, maar is iets vergeten, hoort Niessen van de redactie.

"Over de stempas, wat wel heel belangrijk is: dat-ie getekend moet worden", legt Niessen haar voor. "Een goed punt", reageert Ollongren. "Maar als u het zou vergeten", zegt ze tegen de kijker, "dan telt-ie toch. Maar doe het toch, zet een handtekening erop."

Wat Ollongren antwoordt klopt feitelijk: een briefstem wordt toch aanvaard, ook als de stempas niet ondertekend is. En toch zegt Ollongren dat het wel belangrijk is de stempas te ondertekenen, terwijl het formeel niet nodig is. Dat is geregeld bij een wijziging van de wet in december.

Het voorbeeld is tekenend. Het briefstemmen, dat is ingevoerd om zeventigplussers in tijden van de coronapandemie veilig te laten stemmen, wordt geplaagd door gebrekkige of tegenstrijdige communicatie, een ingewikkelde procedure en herhaaldelijk aanpassen van de regels.

Zo ook vanochtend. Minister Ollongren informeerde de Kamer dat als een stempas samen met het stembiljet in de geheimhoudingsenvelop zit (die eigenlijk alleen bedoeld is voor het stembiljet), de stem tóch mag worden meegeteld. Dat gebeurde nadat maandag tijdens de eerste dag van de verkiezingen bleek dat dat in gemiddeld zo'n 8 procent van de gevallen fout was gegaan.

Briefstemmen vanwege corona

De mogelijkheid tot briefstemmen werd eind oktober 2020 aangekondigd door minister Ollongren en vastgelegd in de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19.

Met briefstemmen op deze schaal had Nederland nog geen ervaring. Alleen Nederlanders die in het buitenland woonden konden op deze manier stemmen. De vorige keer maakten zo'n 60.000 Nederlanders daar gebruik van. Die stemmen komen binnen bij de gemeente Den Haag. Een woordvoerder van de gemeente zegt dat het briefstemmen daar normaal gesproken in zo'n 2 procent van de gevallen misgaat.

In Bernheze ontstonden gisteren problemen met het tellen van de briefstemmen:

Het verschil met deze keer is de groep die per post mag stemmen. Het gaat om alle 2,4 miljoen stemgerechtigde Nederlandse zeventigplussers. Het ministerie besloot de procedure voor het stemmen te testen in december. Aan het onderzoek namen twaalf ouderen deel. Het ging daarbij vooral over de communicatie. Was bijvoorbeeld wel duidelijk genoeg uitgelegd welk formulier in welke envelop gestopt moest worden?

Uit het onderzoek bleek dat dat niet helder was. Aangeraden werd om de enveloppen duidelijker te kenmerken, door bijvoorbeeld op de envelop voor het stembiljet te zetten dat die envelop alleen voor het stembiljet bedoeld was. Er werd niet aangeraden met verschillende kleuren te werken, zoals voor briefstemmen uit het buitenland gebeurt.

In februari volgde een nieuwe test. Niet van het ministerie, maar door onderzoeker Jacques de Wit van de organisatie Leer Zelf Online. In Den Haag deden opnieuw twaalf ouderen mee. Meer dan de helft volgde niet de juiste procedure, waardoor hun stem niet zou worden meegeteld. De Wit zei: "Als deze aantallen zich landelijk vertalen, dan wordt het een drama."

Het ministerie zelf zag het probleem minder. Ollongren wees erop dat het bij die proef vooral ging om het niet plaatsen van een handtekening op de stempluspas. Daar was al een uitzondering voor gemaakt.

Vorige week trok ook ouderenorganisatie ANBO aan de bel. Woordvoerder Ewald van Kouwen zei tegen de NOS: "Dit is een ongeluk dat je van verre ziet aankomen. Wij zijn bang dat straks bij het tellen van de stemmen commotie gaat ontstaan. Tienduizenden ongeldige stemmen kunnen behoorlijk wat invloed hebben." Minister Ollongren calculeerde in dat het in zo'n 2,5 procent van de gevallen fout zou gaan: "Briefstemmen is nieuw, dus dat brengt risico's met zich mee."

Afgelopen weekend werden er extra aanwijzingen aan gemeenten gestuurd. Ook als de stempluspas in de geheimhoudingsenvelop zou zitten en het stembiljet los in de retourenvelop, zou de stem meegeteld worden.

Maar toch bleek gister in onder meer Bernheze dat zo'n 8 procent van de briefstemmen alsnog verkeerd is uitgebracht. Vandaar dat minister Ollongren vanochtend opnieuw tot aanpassing van de regels besloot.

Ook demissionair premier Rutte reageerde op het briefstemmen:

Ook is er hiermee een oplossing voor een ander probleem. Sommige ouderen hebben niet de retourenvelop maar de geheimhoudingsenvelop op de post gedaan. Daar staat geen adres op en dus weet PostNL niet waar het die enveloppen af moet leveren. Het gaat volgens PostNL om zo'n 2,5 procent van de briefstemmen die het binnengekregen heeft. Die enveloppen mogen nu ook worden geopend en naar de juiste gemeente worden gebracht.

De minister zelf reageerde vanochtend in het NOS Radio 1 Journaal op de commotie. Ze wilde niet vooruitlopen op de mogelijkheid tot briefstemmen bij een volgende verkiezing: "We hebben dit natuurlijk gedaan vanuit corona, dat zijn hele bijzondere omstandigheden. Iedere verkiezing wordt geëvalueerd en deze natuurlijk extra grondig."