Schaakspel tussen Washington en Teheran: wie beweegt het eerst?
De Amerikaanse president Joe Biden is bereid om weer met Iran om tafel te gaan zitten, samen met de andere ondertekenaars van het nucleaire akkoord. Het is een eerste stap om de impasse te doorbreken met aartsvijand Iran over de deal die Bidens voorganger Trump in 2018 van tafel veegde.
Biden wil zich weer aansluiten. Iran wil ook toenadering, maar houdt vast aan zijn voorwaarde: vanaf dinsdag mogen er geen onaangekondigde nucleaire inspecties meer worden uitgevoerd, tenzij de Amerikanen de sancties opheffen.
Diplomatieke gesprekken tussen beide landen zouden neerkomen op een radicale koerswijziging na vier jaar van grote spanningen. Ze zijn een initiatief van de Europese Unie, die op het diplomatieke toneel een sleutelrol wil opeisen na lange tijd aan de zijlijn te hebben gestaan.
De spanningen tussen VS en Iran
In mei 2018 loste Trump een verkiezingsbelofte in door uit de Irandeal te stappen. Hij voerde de harde economische sancties tegen Teheran weer in. Critici waarschuwden dat Iran als reactie het programma van grootschalige uraniumverrijking zou hervatten.
Daarna liepen de spanningen hoog op. In 2019 bestempelde Trump de Iraanse Revolutionaire Garde, het machtigste onderdeel van de Iraanse strijdkrachten, als terroristische organisatie. Een maand later volgde een serie aanslagen tegen olietankers in de Perzische Golf, olieplatforms in Saudi-Arabië en Amerikaanse militaire bases in Irak. Volgens de Amerikanen zat Iran daar achter.
In juni 2019 schoot de Revolutionaire Garde een drone van het Amerikaanse leger uit de lucht boven de Straat van Hormuz. De VS voerde toen de economische sancties formeel opnieuw in, en Iran kondigde als reactie een hervatting van het atoomprogramma aan.
Leiders nucleaire programma gedood
Ook de aanslag op Iraanse generaal Qassem Soleimani, in januari vorig jaar, was een zware escalatie. De Amerikanen noemden dat een vergeldingsactie voor een Iraanse aanval in Noord-Irak.
Iran zwoer wraak, maar schoot per ongeluk een Oekraïens passagiersvliegtuig neer. 176 mensen werden gedood. Iran vuurde ook raketten af op Amerikaanse luchtmachtbases in Irak. Tientallen Amerikaanse soldaten raakten daarbij gewond.
In november vorig jaar werden de leiders van het Iraanse kernprogramma gedood, waarmee het kernwapenprogramma een jaar werd teruggeworpen in de tijd. Iran houdt Israël verantwoordelijk voor deze liquidaties.
Wie buigt het eerst?
Biden maakt er geen geheim van dat herstel van de relaties met Iran hoog op de agenda staat. De Amerikanen willen de deal met Iran nieuw leven inblazen. Maar ze zijn niet van plan de eerste stap te zetten door de economische sancties terug te draaien. Washington wil juist dat Iran zich eerst committeert aan de deal door zijn uraniumverrijking weer te beperken.
Iran voert de druk op: vorige week liet de Iraanse ambassadeur het Internationaal Atoomenergieagentschap (IAEA) weten dat het land na 23 februari geen onaangekondigde nucleaire inspecties meer zal toelaten.
Maar de Amerikanen laten zich daardoor niet gek maken, zei een woordvoerder van Buitenlandse Zaken in Washington: Iran moet het akkoord volledig naleven.
Positieve signalen
De Amerikanen hebben nu de eerste stap op het diplomatieke pad gezet, en daarin speelt de Europese Unie dus een belangrijke rol. De uitnodiging voor een gesprek met Iran kwam uit Brussel. Ook besprak de Franse minister van Buitenlandse Zaken Jean-Yves Le Drian de patstelling met Europese topdiplomaten en zijn Amerikaanse ambtgenoot Antony Blinken.
Daarnaast riep Duitse bondskanselier Merkel de Iraanse president Rohani op om "positieve signalen" te sturen, om het vertrouwen en de kans op een diplomatieke oplossing te vergroten.
Geen betrouwbare partner
Het grote struikelblok lijkt de interne politieke situatie in Iran. De koers van dat land wordt bepaald door een binnenlandse machtsstrijd tussen de gematigde president Rohani en hardliners die waarschijnlijk willen dat Iran een kernwapenarsenaal opbouwt.
Onder de bevolking is de onvrede groot, zo bleek uit de grootschalige protesten die uitbraken in 2018 en 2019. Het land is zwaar getroffen door de coronapandemie en heeft veel last van de ingezakte oliemarkt. Volgens sommige deskundigen dreigt er een driedubbele crisis, die sociaaleconomisch, politiek en ecologisch van aard is.
Het interne conflict wordt nu versterkt door het feit dat er in juni presidentsverkiezingen worden gehouden. Toenadering tot de VS en een versoepeling van de sancties zouden de gematigde krachten in Iran versterken, ten koste van de hardliners. Maar de hardliners kunnen er op hun beurt op wijzen dat Amerika, na de confrontatiepolitiek van Bidens voorganger Trump, geen betrouwbare onderhandelingspartner is.