Sacharovprijs of niet, na tien weken protest verkeert Wit-Rusland nog in impasse

• Etienne Verschuren

  redacteur Online

"Een erkenning van de bijzondere moed van de oppositie, die nu al weken volhoudt", zegt Bob Deen over de toekenning van de Sacharovprijs vandaag aan de oppositiepartijen in Wit-Rusland. Hij is coördinator van het Rusland en Oost-Europa Centrum bij het instituut voor internationale betrekkingen Clingendael.

De prijs van het Europees Parlement voor verdedigers van democratie en mensenrechten heeft volgens hem dan ook een terechte winnaar. "De demonstraties worden alleen niet vertaald naar concessies van president Loekasjenko."

Afgelopen weekend werd er in Minsk en elders in het land voor de tiende week op rij gedemonstreerd tegen Loekasjenko en diens herverkiezing in augustus. Dat er is gerommeld bij de verkiezingen lijkt vast te staan. De EU-landen erkennen de verkiezingsuitslag daarom niet. Nu, na ruim tien weken van protesten, geweld en duizenden arrestaties, lijkt er nog weinig te zijn veranderd.

"Voor Loekasjenko is de situatie niet dreigend genoeg", zegt Deen. "Hij heeft zich laten beëdigen en doet alsof er niets aan de hand is. Hij heeft ook de steun van de veiligheidsdiensten en het leger. De betogingen zijn bewonderenswaardig en dapper, maar niet voldoende om de macht over te nemen."

Ook NOS-correspondent David Jan Godfroid ziet weinig verandering. "Wat je wel kunt concluderen is dat een aanzienlijk deel van Wit-Russische bevolking de angst van zich heeft afgeschud. Dat is al een enorme verandering. De oppositie had gehoopt dat de politie, het leger en de veiligheidsdiensten zich bij hen zouden aansluiten. Dat is niet gebeurd. Zolang dat het geval is, blijft Loekasjenko zitten."

Ultimatum

Oppositieleider Svetlana Tichanovskaja claimde in augustus de verkiezingsoverwinning en moest het land daarna snel ontvluchten. Ze verblijft nu in Litouwen en probeert buiten Wit-Rusland steun te vergaren.

Tichanovskaja stelde Loekasjenko vorige week een ultimatum. Als hij aanstaande zondag niet vertrokken is, gaat het hele land de straat op, stelde ze. Ook eist ze dat op die datum alle politieke gevangenen zijn vrijgelaten.

Maar Deen vindt het moeilijk in te schatten wat de betekenis is van het ultimatum. "De oppositie heeft minder invloed, omdat die in het buitenland zit. Bovendien kwam aan de vorige stakingen een einde toen werd gedreigd dat iedereen die deelnam zijn baan zou verliezen."

Geopolitieke lading

Om aan de macht te blijven heeft Loekasjenko de steun nodig van Rusland. "Als Rusland Loekasjenko laat vallen, is het meteen afgelopen met hem", zegt Godfroid. "Maar ze vinden hem op dit moment de beste garantie voor stabiliteit. Poetin wil voorkomen dat hij Wit-Rusland kwijtraakt."

Ook wil Rusland de protesten niet steunen, zegt Deen. "Rusland wil geen machtswisseling van onderop, omdat je dan ook in Rusland op die manier de president zou kunnen wegsturen. Verder wil het Kremlin voorkomen dat Wit-Rusland zich tot de EU of, nog erger, de NAVO gaat wenden."

Toch zal Rusland niet koste wat kost vasthouden aan Loekasjenko, vermoedt Deen. "Poetin realiseert zich dat hoe stugger hij blijft vasthouden aan Loekasjenko, hoe meer hij de steun van de Wit-Russische bevolking zal verliezen. Terwijl die juist overwegend pro-Russisch is."

De betogingen in Wit-Rusland stonden in eerste instantie niet in het teken van de moeizame relatie tussen het Westen en Rusland. Maar dat is langzaam aan het veranderen, zegt Deen. "Dat Poetin Loekasjenko steunt en de EU zich achter de oppositie schaart, geeft het toch een geopolitieke lading. Nu doet het Europees Parlement, dat vaak erg kritisch tegenover Rusland staat, daar nog een schepje bovenop met de Sacharovprijs."

Alles is nog mogelijk

Ondanks het ultimatum van Tichanovskaja lijkt het dus toch geen week van de waarheid te worden. "Maar de frustratie zal toenemen", zegt Deen. "Wat er zou kunnen veranderen is dat de oppositie moeite krijgt het vreedzame karakter van de demonstraties te behouden. Maar vooralsnog lijkt het erop dat de demonstraties vreedzaam blijven, ook omdat het regime heeft laten zien dat het bereid is geweld te gebruiken."

Intussen zal Loekasjenko blijven hopen dat de protesten langzaam uitdoven, denkt Deen. "Maar hij zal iets moeten doen om te laten zien dat hij gehoor geeft aan de oppositie. Het is alleen de vraag met wie hij moet onderhandelen, nu de oppositieleiders in het buitenland of in de gevangenis zitten. En crowds do not negotiate. Het lijkt erop dat hij de oppositie wil verdelen en zijn eigen gesprekpartners wil creëren, en niet tegemoet wil komen aan de eisen van Tichanovskaja."

"Als het nog maanden gaat duren, kan het protest radicaliseren", denkt Godfroid. "Maar het kan ook zo zijn dat de demonstranten er geen heil meer in zien en stoppen. Alles is nog mogelijk."