Na aanslag Hanau: 'We zijn geneigd om een dader snel in een hokje te plaatsen'

We moeten ervoor waken om al te snel conclusies te trekken uit de ideologie van de schutter in Duitse Hanau, waarschuwt terrorisme-expert Jelle van Buuren. Dat de 43-jarige terrorist Tobias Rathjen er racistische ideeën op nahield, staat buiten kijf. Dat hij rechts-extremistische opvattingen had ook. Maar daarmee is niet alles gezegd.

"De essentie van gisteren dat het een dader is met een hele merkwaardige cocktail van grieven en motieven. We zijn heel erg geneigd om een persoon of daad zo snel in een keurig herkenbaar hokje te plaatsen. Óf hij was extreemrechts, óf iemand die compleet in de war was; dat leidt bij dit soort gevallen nergens toe."

Van Buuren wijst op meer geweld gepleegd door mensen met een mix van wanen en overtuigingen. Niet alleen bij rechts-extremistisch geweld, maar ook bij eenlingen uit het jihadistische milieu komen dit soort combinaties voor, vertelt hij.

Bij Malek F. die in Den Haag mensen drie mensen neerstak en daarbij allahoe akbar riep, oordeelde de rechter dat hij volledig ontoerekeningsvatbaar was en dat er geen terroristisch motief was. Het Openbaar Ministerie houdt ook bij de Utrechtse tramschutter Gökmen T. rekening met "persoonlijke problematiek" in combinatie met geradicaliseerd gedachtegoed.

Complottheorieën

In het geval van Hanau lijkt de aanslag, in ieder geval deels, racistisch gemotiveerd, zegt Van Buuren. "Zeker als je leest hoe de dader over bevolkingsgroepen dacht en wie er volgens hem allemaal uitgeroeid moesten worden. Maar verder hing hij ook een samenraapsel van complottheorieën aan. Zo speelde politieke en persoonlijke paranoia een rol. Hij was ervan overtuigd dat hij jarenlang werd gevolgd en gemonitord en dat mensen achter hem aan zaten."

Dat hij twee shishalounges aanviel, is zeker geen toeval. "Maar als je kijkt naar zijn complexe opvattingen had hij bijvoorbeeld ook een aanslag op een overheidsgebouw of het gebouw van de geheime dienst kunnen plegen."

Tobias Rathjen plaatste enkele dagen voor de aanslag een video op internet, waarin hij waarschuwt voor een geheime macht in Amerika die in tunnels kinderen vermoordt. Van Buuren ziet die beelden niet als een aankondiging van zijn moordpartij. "Ik denk dat hij die video sowieso geplaatst had. Je ziet een Duitse meneer in Hanau die een dringende oproep doet aan burgers in de VS. Zeg mij maar waar hij toen mee bezig was."

"Het is goed om je te blijven bedenken dat er zoveel rare mensen zijn, die extreme ideologieën hebben, maar die niet doen wat deze man heeft gedaan", zegt ook collega-hoogleraar Maartje van der Woude (rechtssociologie). Volgens haar kan een westerse samenleving weinig doen om een aanslag van een geradicaliseerde eenling, zoals in Hanau het geval lijkt, te voorkomen.

Rechters hebben na eerdere aanvallen van dit soort lone wolves al meer mogelijkheden gekregen. Van der Woude wijst erop dat deelnemen aan training voor terrorisme al strafbaar is, ook als dat achter je eigen pc gebeurt. "Mensen die niet in een klassieke terreurorganisatie opereren, maar achter hun computer naar onthoofdingsfilmpjes of rechts- of links-extremistische video's kijken en radicaliseren. "

Van der Woude zegt dat dat is toegepast bij een jongen die op internet veel zocht naar hoe hij een bom kon maken. Hij werd opgepakt en veroordeeld, nog voor hij een bom had gemaakt of iemand had aangevallen.

Niet meer harde maatregelen

Essentieel daarvoor is wel dat iemand de intentie moet hebben om een bepaalde ideologie in geweld om te zetten. "We hebben in Nederland geen intentiestrafrecht, een verbod op gedachten. En gelukkig maar, anders krijg je een soort 1984 van George Orwell."

De hoogleraar zegt dat aanslagen zoals deze, ook niet met het strafrecht, nooit helemaal voorkomen kunnen worden. "Het is pijnlijk voor een samenleving dat dit gebeurt, maar het is heel erg belangrijk om in de nasleep niet meer hardere maatregelen te willen nemen."