Hoe ASML een grote gok waagde en daarmee monopolist werd

• Nando Kasteleijn

  redacteur Tech

Al jaren is het Nederlandse ASML wereldwijd een dominante speler op de markt van chipmachines. In 2000 werd de start gemaakt met een project waardoor het de komende jaren nóg dominanter kan worden: het ontwikkelen van machines die werken met extreem ultraviolet (EUV) licht. Een techniek die belangrijk is om ook in de toekomst de meest geavanceerde chips te kunnen maken.

Het was een gok waar bijna twintig jaar aan is gewerkt en die nu enorm wordt beloond. ASML is op dit moment de enige speler in de wereld die EUV-machines, die ongeveer zo groot zijn als een stadsbus, voor massaproductie kan leveren.

Juist daardoor is er meer aandacht voor het concern dan het zelf zou willen. De EUV-machines zijn essentieel voor de toekomst van de chipindustrie. Met zo'n machine worden chips gemaakt door fabrikanten als Samsung en Intel. Die zijn essentieel voor het functioneren van bijvoorbeeld je smartphone, auto of wasmachine.

Geopolitiek krachtenveld

Het is daarnaast een machine die China heel graag wil hebben, in eerste instantie om te ontdekken hoe het apparaat werkt. Amerika wil voorkomen dat China de machines krijgt, zo bevestigde de Amerikaanse ambassadeur in Nederland vorige week.

De Chinese ambassadeur wees op zijn beurt op de mogelijke gevolgen als een Chinese bestelling bij ASML niet in China aankomt. Daarmee is ASML plotseling gevangen in een geopolitiek krachtenveld met een vooralsnog ongewisse uitkomst.

"Wij bezorgen de machine", zegt ASML-topman Peter Wennink daarover vandaag tegen de NOS. "Welke chips erin worden geproduceerd en waarvoor die zijn bedoeld, is aan de klant." Ook wijst Wennink erop dat China toch wel aan de chips komt, ook als ze geen EUV-machine hebben. Het land importeert jaarlijks voor zo'n 200 miljard dollar aan chips.

Het conflict dat nu speelt draait dus om de nieuwste machine, de EUV. Daarmee kunnen andere fabrikanten op grote schaal en tegen een lage prijs chips produceren. ASML is de enige in de wereld die de machines kan leveren. Wat is er zo speciaal aan?

Hoe groot het risico is dat ASML heeft genomen, blijkt uit een verhaal van Het Financieele Dagblad van bijna vijf jaar geleden. Daarin staat dat experts twijfelen of de EUV-machines, waar het bedrijf dan aan werkt en waar miljarden in zijn geïnvesteerd, ooit op grote schaal gebruikt zullen worden. Het concern is er dan al vijftien jaar mee bezig.

De ontwikkeling is zó belangrijk dat fabrikanten die machines van het bedrijf afnemen, besluiten om zelf ook geld te stoppen in de ontwikkeling van EUV. Dat gebeurt in 2012. Intel, Samsung en TSMC steken samen omgerekend 5,4 miljard euro in ASML. Het illustreert hoe belangrijk de ontwikkelingen bij ASML ook voor hun eigen toekomst zijn.

Het hele EUV-project is bijzonder, zegt chiplithografie-expert Chris Mack telefonisch vanuit de VS. Hij volgt de chipsector al 35 jaar. "De tijd die ASML in het project heeft gestoken is twee keer zo lang als verwacht en de investeringen waren vijf tot tien keer hoger dan verwacht."

Vorig jaar kwam de EUV-machine op de markt. "Een bijzondere prestatie die niemand verwachtte", zegt Mack. "Maar hoezeer je hun huidige succes kunt prijzen, dit betekent niet dat de uitdagingen weg zijn. Het wordt alleen maar moeilijker om nieuwe successen te behalen."

Tegelijkertijd heeft ASML op het gebied van concurrentie weinig te vrezen. Het heeft 100 procent marktaandeel op de markt van EUV-machines, op de totale lithografie-markt heeft het bedrijf zo'n 85 procent in handen. Het is dus een gigant. Daarnaast heeft het om zich heen in Veldhoven een sterke toeleveringsketen; bedrijven die onderdelen maken voor in de machines.

Militair gebruik

Het belangrijkste argument van de VS is dat de EUV-machines ook gebruikt kunnen worden voor het maken van chips voor militaire doelen. Daarin ziet het land risico's. Hierover zijn tussen 42 landen, waaronder Nederland en de VS, afspraken gemaakt in het Wassenaar Arrangement.

Tegelijkertijd klinkt er twijfel of het de VS echt te doen is om de veiligheid of gewoon wil voorkomen dat China met een EUV-machine een sterkere technologische positie verwerft. China wil de komende jaren alles op alles zetten om zelf op grote schaal chips te kunnen maken, zodat ze minder afhankelijk zijn van het buitenland.

De bal ligt in ieder geval nu bij Nederland. Minister Kaag van Buitenlandse Handel moet een besluit nemen over de exportvergunning. Wanneer dat moment komt is onduidelijk. Voorlopig lijkt het erop dat ASML in de wachtkamer zit.