Verzwakken demonstraties de positie van Iran in het Midden-Oosten?

• Lennard Swolfs

  redacteur Buitenland

Tienduizenden Irakezen demonstreren sinds begin oktober tegen het regeringsbeleid en de slechte economische situatie in het land. De demonstranten zijn niet alleen boos op hun eigen overheid, maar keren zich ook steeds meer tegen de invloed van buurland Iran.

"Iran is onderdeel van de corrupte politiek en dat zien de burgers nu steeds meer", zegt de Nederlands-Iraakse arabist Laila al-Zwaini.

De Iraanse invloed in Irak ontstond in 2003, wanneer Amerika het land binnenviel en dictator Saddam Hoessein - een gezworen vijand van Iran - wegjoeg.

"Amerika stuurde het complete leger naar huis en stelde een sektarisch systeem in, waarin politieke functies werden verdeeld tussen sjiieten, soennieten en Koerden", vertelt Al-Zwaini. "Dit mondde uit in geïnstitutionaliseerde vriendjespolitiek. De sjiitische meerderheid kreeg na de verkiezingen de macht en koos voor eigenbelang in plaats van landsbelang. Ook keerden ze zich tegen de soennieten. Via de sjiitische regeringspartijen kon Iran invloed krijgen in de Iraakse politiek."

Een ander belangrijk moment is de inval van terreurgroep Islamitische Staat in Irak in 2014. Iran schoot Irak te hulp door allerlei militaire groepen te bewapenen en te vechten tegen IS. Ze hielpen in Irak IS te verslaan. Al-Zwaini: "Via deze milities breidde Iran zijn greep op Irak verder uit."

Groeiende onvrede

Door de huidige protesten staat de invloed van Iran onder druk. "Je ziet dat burgers gefrustreerd zijn geraakt door de Iraanse aanwezigheid in Irak", vertelt Iran-deskundige Sanam Vakil van de Engelse denktank Chatham House. "Ze keren zich nu tegen Iran, omdat het volgens hen een corrupt politiek systeem in stand houdt."

Op beelden uit oktober is te zien hoe de oproerpolitie de demonstranten in Irak probeert te verjagen:

"Burgers zien dat het geld niet naar hen gaat, maar naar Iraakse politici met Iraanse banden en zo dus ook naar Iran", voegt Al-Zwaini hieraan toe. "De demonstranten willen hun land terug. Ze willen geen sektarisme en buitenlandse invloeden meer. Dat zie je ook terug in de Iraakse vlag die ze massaal meedragen."

Het is volgens Al-Zwaini belangrijk om te begrijpen dat de afkeer tegen Iran onderdeel is van een groter geheel. "Demonstranten willen uiteindelijk dat het hele politieke systeem verdwijnt."

Wat opvalt is dat het In Irak vooral sjiitische demonstranten zijn die zich verzetten tegen een regime dat door sjiieten wordt geleid, met steun van alle andere groepen binnen de samenleving. Al-Zwaini: "De verbinding is niet het geloof, maar de vaderlandsliefde. Men voelt zich op de eerste plaats Irakees, daarna pas sjiiet of soenniet. Deze revolutie is ook een sociale revolutie."

Zorgen voor Iran

De protesten zijn een bron van zorg voor Iran, omdat het grote belangen heeft in Irak. "Allereerst is er een strategisch belang", legt Vakil uit. "Door de politieke invloed in Irak kan Iran de Amerikaanse invloed in de regio beperken en zijn eigen landsgrenzen beschermen."

Er is ook een belangrijk economisch belang. Vakil: "Iran verdient geld met het exporteren van elektriciteit naar Irak. En via Irak kan Iran olie en andere goederen uit het land smokkelen, waardoor Iran de huidige Amerikaanse sancties kan ondermijnen."

Regionaal probleem

Ook in Libanon keren demonstranten zich tegen Iran. Hier zit Hezbollah, dat door Iran wordt gesteund, in de regering. Al-Zwaini: "Burgers in Libanon demonstreren ook tegen de corrupte regering. Hezbollah maakt deel uit van die regering, maar doet te weinig om de corruptie op te lossen. Daarom keren velen zich nu ook tegen Hezbollah."

Door de protesten komt de zogenoemde sjiitische as mogelijk in gevaar. Hiermee worden de landen in het Midden-Oosten bedoeld die steun krijgen van Iran, of waar het land controle op uitoefent.

Vakil verwacht niet dat Iran haar invloed in de regio zomaar zal verliezen. "In Irak heeft het de laatste decennia stevige relaties opgebouwd. Die zullen niet zomaar verdwijnen. En zelfs als het hele politieke systeem wordt verwijderd, zal Iran nieuwe banden zoeken en ontwikkelen."

Volgens Al-Zwaini riskeert Iran ook gezichtsverlies als ze aan invloed inboeten. "Allereerst in eigen land", legt ze uit. "Als de Iraniërs zien dat de opstanden succesvol zijn, is het mogelijk dat ook zij gaan protesteren. Dit is wat Iran koste wat het kost wil voorkomen. Ook de rol van Saoedi-Arabië is belangrijk: de invloed die Iran verliest zullen zij weer willen bemachtigen."