Gerrymandering, ook wel bekend als 'het gif van de Amerikaanse democratie'

• Miral de Bruijne

  Bureau Washington

Het is een van de meest ondemocratische fenomenen binnen de Amerikaanse democratie: gerrymandering. Een begrip dat we in Nederland niet kennen, omdat we geen districtenstelsel hebben. In de VS worden grenzen van districten zo gemanipuleerd dat de regerende partij of zittende politicus verzekerd is van de winst.

In Amerika lijkt dat meer regel dan uitzondering. Ook tijdens de tussentijdse verkiezingen begin november speelt het een belangrijke rol.

"Zij die voordeel hebben bij de verandering van de grenzen van een district spreken van herindeling, maar de groep die wordt benadeeld noemt het gerrymandering", zegt Kimball Brace. Hij wordt al veertig jaar door zowel Democraten als Republikeinen ingehuurd om districten te maken waar hun partij voordeel bij heeft.

"Ik weet dat ik mijn werk goed heb gedaan, als iedereen een beetje boos op me is", zegt Brace grinnikend. Toch erkent hij dat zijn werk niet altijd bevorderlijk is voor de democratie. "We hebben meer baat bij meer competitieve districten. Als mensen het gevoel hebben dat ze de doorslag kunnen geven, gaan ze naar de stembus. Als niet 100, maar 50 procent van de districten wordt gemaakt door middel van gerrymandering, heeft het volk een veel sterkere stem."

We leggen in deze video uit hoe gerrymandering werkt:

Gerrymandering is bijna zo oud als Amerika zelf. De naam is afkomstig van gouverneur Gerry van de staat Massachusetts, die in 1812 een Congresdistrict liet intekenen in de vorm van een salamander. Het begrip Gerry-mander was geboren.

Het herverdelen van districten is in eerste instantie bedoeld om iedereen een stem te geven. De grenzen moeten namelijk op een manier worden getekend waarbij in elk district ongeveer evenveel mensen wonen. Momenteel ligt dit rond de 711.000 mensen per district. Daarom worden de lijnen elke tien jaar opnieuw getekend.

Het verschil met vroeger is de techniek. Tegenwoordig hebben de partijen tot op straatniveau gegevens van kiezers. Zo kun je heel nauwkeurig bepalen waar Democratische en Republikeinse kiezers wonen. Met moderne software kun je met de klik van een muis duizenden varianten van kiesdistricten op je scherm toveren. De mogelijkheden voor manipulatie zijn zo eindeloos geworden.

Correspondent Wouter Zwart sprak een man die al jaren voor de lokale overheid kiesdistricten indeelt:

Maryland is een van de staten waar kiesdistricten gemanipuleerd zijn door gerrymandering. Hier hebben de Democraten de grenzen zo getekend dat ze in zeven van de acht districten de meerderheid van de stemmen hebben. Dit staat niet gelijk aan het aantal Democratische stemmen in de staat.

Het bundelen van gelijkgestemden of juist het voorkomen van zo'n concentratie aanhangers van een partij leidt soms tot heel vreemde vormen. Zo ziet bijvoorbeeld het derde kiesdistrict van Maryland eruit:

Beide partijen maken zich schuldig aan gerrymandering, maar het zijn de Republikeinen die de techniek geperfectioneerd hebben. Bij de tussentijdse Congresverkiezingen in 2010 greep een Republikeinse golf de macht in tal van staatsparlementen. Zo slaagde de partij erin hele kaarten opnieuw in te tekenen.

Neem Pennsylvania, dat bekendstaat als een van de meest gemanipuleerde staten. Bij de laatste Congresverkiezingen kregen Democraten en Republikeinen min of meer evenveel stemmen. Toch pakten de Republikeinen driekwart van de Congreszetels.

Debbie Trudeau woont in State College, een universiteitsstadje in het midden van de staat. Als lid van de actiegroep Fair Districts Pennsylvania organiseert zij een 'GerryMeander Walk' door haar wijk. "Met deze wandeling willen we aan kiezers laten zien hoe gerrymandering eigenlijk werkt."

State College is een links-progressieve plaats, maar is verdeeld over drie kiesdistricten die vertegenwoordigd worden door conservatieve Congresleden. De grenzen van de districten lopen dwars door de straten en achtertuinen. Zo kan het gebeuren dat Trudeau een andere volksvertegenwoordiger heeft dan haar buurman. "Wij zien onze stad als een sociale en geografische eenheid. Wij willen het liefst door één parlementariër vertegenwoordigd worden."

Gerrymandering is volgens Trudeau gif voor de democratie en werkt polarisatie in de hand. Door het fenomeen staat al van tevoren vast welke partij wint. "Daardoor valt de beslissing niet bij de Congresverkiezingen in november, maar al tijdens de voorverkiezingen. Daar komen vooral de fanatieke partijaanhangers opdagen. Zo winnen vaak de extreme kandidaten van de radicale linker- of rechtervleugel van de partijen. Omdat ze toch al verzekerd zijn van hun winst hoeven ze geen rekening te houden met de wensen van de oppositiepartij of onafhankelijke kiezers."

Stephen Spaulding van Common Cause ziet gerrymandering het liefst helemaal verdwijnen. Zijn organisatie zet zich in om het fenomeen te verbieden. Zij willen dat de regels worden hervormd zodat het tekenen van districten onpartijdig en transparant wordt. "De kiezers moeten hun leider kiezen, in plaats van de leiders hun kiezers", vindt hij. "Het is een probleem dat we niet alleen zien bij Congresdistricten. Ook bij het staatscongres en zelfs bij schooldistricten moeten we hier iets aan doen. Pas dan heb je een echte representatieve democratie."

Organisaties zoals die van Spaulding hebben rechtszaken aangespannen tegen verschillende staten. De strijd van Common Cause en Fair Districts PA heeft onlangs in Pennsylvania zijn vruchten afgeworpen. Daar zijn de districten op last van de rechter opnieuw en eerlijker opgetekend. Common Cause heeft ook nog een procedure lopen in North Carolina. "Een lagere rechtbank heeft ons in het gelijkgesteld en binnenkort ligt de zaak bij het Hooggerechtshof", zegt Spaulding. Die hoogste rechtbank van de Verenigde Staten kan het finale oordeel vellen over deze kwestie.