Wat doen warmere zomers met ons temperament of drankgebruik?
Zondag begint de herfst, meteen met onstuimig weer, maar gisteren werd het nog 25 graden. En dat is tekenend voor deze zomer, die extreem warm was. Volgens klimaatwetenschappers zal dat in de toekomst veel vaker gaan gebeuren.
We zullen meer aan het strand liggen en siësta houden, maar heeft het ook invloed op ons humeur en onze omgang met anderen? Komen we makkelijker in contact met anderen als het leven zich meer op straat afspeelt? Of leidt dat juist tot meer irritaties en agressie? Vragen die makkelijker gesteld dan beantwoord zijn.
Het is niet nieuw dat wetenschappers zich met deze vragen bezighouden. "Al honderden jaren voor Christus, vanaf Aristoteles, dachten filosofen hierover na", zegt cultuurhistoricus Claire Weeda, die onderzoek deed naar middeleeuwse theorieën over de invloed van klimaat op menselijk gedrag. "De meeste van die theorieën zijn inmiddels zeer omstreden en worden gezien als racistisch." Voor een uitleg van deze theorieën zie onderaan dit artikel.
Stereotypen
Dat er een verband is tussen klimaat en menselijk gedrag is een feit. We kennen de stereotypen: de spontane en passievolle zuiderling tegenover de bedachtzame en rationele noorderling. Het zijn clichés waarvan het waarheidsgehalte twijfelachtig is.
Maar zit er misschien toch iets in? Aan de hand van drie stellingen onderzoeken we dit:
Stelling 1: Hoe warmer hoe meer conflicten
"Dat veel conflicten - vooral burgeroorlogen - zich afspelen in gebieden waar het erg warm is, is niet zo gek", zegt Louise van Schaik van Instituut Clingendael. "Klimaat heeft zeker invloed op conflicten, maar meestal indirect en vaak in samenhang met andere factoren. Als er in een gebied al sprake is van verhoogd risico op conflict, kan klimaat een katalysator zijn."
Maar ook door het ontbreken van eerste levensbehoeften als gevolg van droogte ontstaan conflicten, zegt Van Schaik. "Net zoals chaos na een natuurramp kan leiden tot een verhoogde kans op onrust. Het is lastig een causaal verband te leggen tussen conflicten en klimaat, omdat veel meer factoren een rol spelen."
Toch is het bemoedigend dat de Verenigde Naties nu erkennen dat klimaat zeker een factor is. In de Veiligheidsraad zijn, mede door Nederlandse inspanning, meerdere resoluties aangenomen waarin staat dat klimaatverandering bijdraagt aan instabiliteit in specifieke regio's. Ook wordt erkend dat bijvoorbeeld de protesten in Tunesië, die leidden tot de Arabische lente, mede zijn ontstaan door de stijging van broodprijzen.
"Dat kwam door een slechte graanoogst in Rusland als gevolg van slecht weer. Daardoor moest voor het door Tunesië geïmporteerde Russische graan een veel hogere prijs betaald worden. Maar of mensen eerder in conflict komen omdat ze meer buiten leven en elkaar daardoor meer tegenkomen, of door de hitte een korter lontje hebben, dat is moeilijk te zeggen", zegt Van Schaik. "Nogmaals, omdat heel veel factoren een rol spelen."
Stelling 2: Hoe kouder hoe meer alcohol
Uit de cijfers over alcoholconsumptie in Europa, blijkt dat in het noorden en oosten meer wordt gedronken dan in het zuiden. Al zijn die verschillen minder groot dan gedacht, vooral in Scandinavië. "Dat komt doordat de overheid in die landen strenge maatregelen heeft genomen om het alcoholgebruik terug te dringen. Als gevolg daarvan is het alcoholgebruik sterk afgenomen: in de eerste helft van de vorige eeuw was het schrikbarend hoog. Nu is het vergelijkbaar met Nederland", zegt Ninette van Hasselt van het Trimbos instituut.
Toch is de alcoholconsumptie in Finland nog steeds fors, net als in Rusland en veel voormalige Oostbloklanden. Finland heeft ook een strenge alcoholwetgeving, maar de Finnen halen illegaal veel wodka uit Rusland.
De rituelen rondom alcohol verschillen sterk in Europa. In de zogenoemde wodka-belt-landen in Oost-Europa en Scandinavië is binge-drinken de norm. De Finnen hebben er zelfs een speciaal woord voor: kalsarikännit, wat zoveel betekent als jezelf thuis in je ondergoed bezatten.
In landen waar veel bier wordt gedronken (Engeland, Nederland, Duitsland) is het drinken gekoppeld aan uitgaan en feesten. En waar de wijn op tafel komt, in landen als Frankrijk, Italië en Spanje, vindt dat meestal plaats in gezinsverband tijdens de maaltijden. "Of deze drinkgewoontes het gevolg zijn van het klimaat is lastig te zeggen", zegt Ninette van Hasselt.
Wel blijkt uit recent onderzoek dat levercirrose - een ziekte die veroorzaakt wordt door zwaar alcoholgebruik - meer voorkomt in koude en minder zonnige gebieden. Uit gegevens van 190 landen blijkt dat met de stijging van elke graad Celsius, tegelijk een daling te zien is van het aantal mensen met levercirrose. Een verband zegt alleen nog niets over de oorzaak. Toch is het volgens de onderzoekers aannemelijk dat er een verband bestaat tussen alcoholgebruik en de geografische ligging. Dat mensen de kou verdragen door zichzelf warm te drinken. Wat niet wegneemt dat factoren als etniciteit, cultuur en religie ook een rol spelen.
Stelling 3: Hoe warmer hoe minder zelfdodingen
"Er is veel onderzoek gedaan naar het verband tussen klimaat en suïcide," zegt Derek de Beurs van het Nivel. "Maar eenduidige conclusies zijn er niet te geven." Wat wel uit de onderzoeken naar voren komt is dat in het voorjaar en de zomer, wanneer het warmer wordt, het aantal zelfmoorden toeneemt. Dat heeft meerdere oorzaken. Mensen worden impulsiever als het warm is en de sociale interactie verandert in het voorjaar. Voor iemand met depressieve klachten kan het een moment van hoop zijn, maar als de lente toch niet de belofte van een nieuw en beter leven kan waarmaken, kan het contrast met anderen die gelukkig zijn te groot worden.
Dat het aantal suïcides in de Middellandse Zee-landen zo laag ligt heeft andere oorzaken dan het klimaat. In die landen heerst een taboe op zelfdoding en als gevolg daarvan wordt er slecht geregistreerd. Zo weigert de Griekse kerk mensen te begraven die zelfmoord hebben gepleegd. Nu al is duidelijk dat het aantal zelfmoorden daar de laatste jaren gestegen is als gevolg van de financiële crisis. "Want wat we wel weten is dat bezuinigingen de kans op zelfdoding vergroten", zegt de Beurs.
In de voormalig Oostbloklanden en Rusland is de score hoog. "Dat is vooral een gevolg van de sociaal economische omstandigheden", zegt De Beurs. "Maar er blijft veel onduidelijk over de relatie tussen klimaat en suïcide. Het weer speelt in ieder geval indirect een rol, maar hoe weten we niet precies."
Conclusie
Dus op de vraag of we ons anders gaan gedragen als de temperaturen stijgen is nog niet zo gemakkelijk antwoord te geven. Er zijn te veel factoren die van invloed zijn op ons gedrag. Dat klimaat er een van is, is wel duidelijk, maar in welke mate en hoe blijft toch lastig vast te stellen. Dat kunnen we na een rondje langs de deskundigen wel concluderen.