Russische klopjacht op sociale media: memes jagen studenten de cel in

• Iris de Graaf

  redacteur Buitenland

25 juli 2017, 17:56. Er wordt hard op deur geklopt van de 19-jarige Daniil Markin, die bij zijn grootouders woont in Barnaoel, de hoofdstad van de autonome republiek Altaj, Siberië. Achter de deur staat een groot team van de 'Organisatie voor het Tegengaan van Extremisme in de Altaj-regio van het ministerie van Binnenlandse Zaken'.

Daniil begrijpt niet wat er gebeurt. Totdat het team zijn slaapkamer binnenloopt en al zijn apparatuur meeneemt: laptop, telefoon, usb-sticks, routers en harde schijven. "Die zie je nooit meer terug", hoort hij. Later, als hij moet verschijnen op het departement, komt hij erachter waarom, vertelt hij aan de NOS.

Ze laten hem zijn profielpagina zien op VKontakte, de Russische tegenhanger van Facebook, waar ze in een album uit 2013 een aantal memes hebben gevonden. Deze plaatjes, voorzien van grappig bedoelde teksten, vind je overal op sociale media. De memes van Daniil gaan over religie. Daniil: "Dan hebben we het over een plaatje van Jon Snow, een personage uit de serie Game of Thrones, die afgebeeld staat als Jezus Christus met het onderschrift 'Jon Snow is herrezen!'"

Nu, iets meer dan een jaar en acht hoorzittingen later, wacht Daniil de laatste uitspraak af in zijn zaak. Er wordt zes jaar cel geëist tegen de student op basis van Artikel 282.1 uit het Russische strafwetboek: het aanzetten tot haat op basis van geslacht, ras, nationaliteit, taal, afkomst of religieuze overtuiging.

Een golf van arrestaties in Altaj

Daniil is niet de enige. Er lijkt sprake te zijn van een ware golf van arrestaties en vervolgingen voor posts op sociale media in Rusland. En dan vooral in de Altaj-regio.

Op 6 augustus stond bijvoorbeeld de 23-jarige Maria Motuznaja terecht voor 'het aanzetten van haat' vanwege memes op sociale media. Zij werd, net als Daniil, een jaar geleden overvallen door de politie. Ook haar hangt 6 jaar celstraf boven het hoofd. Ook zij woont in Barnaoel.

Waarom in Siberië?

De meest waarschijnlijke reden is dat de lokale politie in Altaj overijverig te werk gaat om goede indruk te maken bij de chefs in Moskou, zegt Human Rights Watch. "Bonussen en promoties zijn afhankelijk van prestaties. De politie moet laten zien dat ze veel 'extremistische' zaken hebben aangepakt."

Voor Daniil is het duidelijk waarom de autoriteiten in Altaj harder optreden. "Het is één van de armste regio's uit Rusland en heel multi-etnisch. Veel mensen hier zijn wanhopig. Ze gaan bewust op zoek naar 'extreme content' in deze regio om ons bang te maken, zodat we niet opstaan tegen het systeem."

Wie doorzoekt het internet dan op memes en plaatjes? Opvallend genoeg duiken er steeds namen van twee getuigen op in zowel de zaken van Daniil als in die van Maria. Zij blijken beiden aangifte te hebben gedaan. Het gaat om twee studenten: Anastasia en Daria. De twee vriendinnen wonen ook in Barnaoel. Ze studeren allebei aan de faculteit Strafrecht en Criminologie op de plaatselijke universiteit.

Dozjd, een onafhankelijk Russisch televisiestation, vroeg Anastasia waarom ze dit deden. Het gesprek was kort: "Alles staat in mijn verklaring. Verder geef ik geen commentaar." Kort daarna verwijderden beide meisjes hun pagina's op VKontakte.

In haar verklaring staat: "Ik was aan het scrollen op sociale media en toen zag ik deze memes. Terwijl ik ze bekeek, dacht ik dat ze nuttig konden zijn (...) bij de bestrijding van extremisme, dus speelde ik ze door naar de politie. De memes waren voor mij, als gelovig persoon, erg beledigend."

Volgens Vladislav Lobanov, onderzoeker van Human Rights Watch in Rusland, hebben de twee studentes in 2013 een succesvolle stage gelopen bij een lokale onderzoekscommissie van de politie. Dit onderzoeksbureau behandelt de zaken tegen Maria en Daniil ook. De meisjes hebben hun stage daar cum laude afgerond. "Het is mogelijk dat ze, als een soort follow-up, nog steeds actief op zoek zijn naar online activisten", aldus Lobanov.

Ook duiken er in Russische media nog vier andere namen op van studenten die dezelfde stage hebben gelopen en ook getuigen in andere zaken over extremistische content.

Denktank SOVA, dat onderzoek doet naar gebruik van anti-extremistische wetgeving, denkt dat de studenten door de lokale politie zijn gevraagd mee te helpen in de zaken tegen Daniil en Maria. "Wij zien ook dat de Russische autoriteiten het herhaaldelijk hebben over hoe ze jonge internetgebruikers kunnen gebruiken bij het controleren van sociale media."

Het hoofd van de Altaj-onderzoekscommissie, Jevgenij Dolgalov, neemt het op voor de studentes Anastasia en Daria. "Deze meisjes stuitten toevallig op de memes. Ze ondertekenden een verklaring over wat ze gezien hebben - dat is alles. Hun getuigenis is niet de basis van de aanklachten. Nu wordt het leven van deze meisjes kapotgemaakt."

Studiepunten verdienen met online opsporingen

Het Russische ministerie van Onderwijs is onlangs in samenwerking met een aantal lokale universiteiten, waaronder die van Anastasia en Daria, en het Nationale Centrum voor Terrorismebestrijding een competitie gestart: 'Ik ben tegen extremisme.'

Het doel? Studenten tussen de 18 en 35 jaar aansporen om pagina's op sociale media uit te pluizen op zoek naar 'extremistische content'. "Zo creëren we een database met materiaal, gericht tegen verdere verspreiding van propaganda voor terrorisme en extremisme (...) op het internet", aldus de website van de competitie.

Correspondent David Jan Godfroid vindt het plausibel dat het Kremlin bepaalde organisaties onder druk zet om harder op te treden. "Bijvoorbeeld in de vorm van studentencompetities, waarbij ze studenten kleine vergoedingen bieden, studiepunten geven of misschien zelfs chanteren met belastend materiaal van hun eigen socialemediapagina's."

Bewuste crackdown van debat

Volgens Godfroid is deze golf van arrestaties al een tijdje aan de gang en zie je dat de autoriteiten van alles inzetten om de online vrijheid van meningsuiting in te perken. "Het Kremlin beseft dat jongeren niet meer beïnvloedbaar zijn door traditionele media, door de staatspropaganda. Daarom is er een bewuste crackdown van communicatie tussen jongeren gaande, die zich vooral online afspeelt."

Denktank SOVA voegt toe: "De overheid werd geconfronteerd met nieuwe uitdagingen om controle over het online debat te houden. De vage anti-extremistische wetgeving blijkt een nuttig hulpmiddel te zijn voor het censureren van online content. Het is de ultieme manier om jongeren bang te maken iets te posten over religie, homoseksualiteit of een plaatje van Jon Snow. Of om überhaupt te praten op sociale media."

Versoepeling

Daniil zweeg een jaar lang over zijn zaak, maar toen hij zag wat voor soort publieke reactie het verhaal van Maria Motuznaja veroorzaakte, besloot hij om te vechten voor vrijheid. Door alle media-aandacht ontstond publieke weerklank in Rusland tegen die vage wetgeving over extremisme.

Er zijn online petities opgezet, maar ook grote bedrijven vragen aandacht. "Te vaak zijn de acties van politie en justitie niet in verhouding tot de potentiële dreiging. Hun reactie op socialemediaposts en memes is vaak ongefundeerd hard", zegt het bedrijf Mail.ru, eigenaar van de Russische socialemediaplatform VKontakte eerder deze maand.

Opmerkelijk genoeg is Mail.ru eigendom van miljardair Alisher Usmanov, die warme banden heeft met het Kremlin. Mail.ru riep de overheid op tot een aanpassing van de wet en een amnestie voor mensen die "onterecht veroordeeld zijn en gevangenisstraffen uitzitten wegens zulke aanklachten".

Naast Mail.ru heeft het Russische ministerie van Communicatie zich uitgesproken voor een versoepeling van de extremisme-wet. Daarnaast heeft de presidentiële raad van de Russische Federatie voor mensenrechten inmiddels een plan ingediend om de anti-extremismewetgeving te veranderen.

Constante stress

Terwijl de arrestaties toenemen en het duidelijk is dat vrijheid van meningsuiting onder vuur ligt in Rusland, wacht Daniil de uitspraak af, die volgt in oktober.

Volgens hem zijn alle hoorzittingen tot nu toe één groot circus. "De getuigen zijn allemaal willekeurige mensen. Sommigen herkende ik van de basisschool, anderen had ik nog nooit gezien, zoals die Anastasia en Daria. Je kon gewoon zien dat ze zich aan een script hielden bij het voorlezen."

Daniil heeft zijn eerste grijze haren al te pakken. "Ik leef in constante stress en ben bang voor de uitspraak. Het lukt me nog niet om me mentaal voor te bereiden op zes jaar cel." Maar hij is blij met de steun van zijn omgeving en alle media-aandacht. Hij hoopt dat de "belachelijke wet" snel wordt aangepast. "Want het in je eentje opnemen tegen de Russische overheid? Niet te doen."