Generaal Haftar weg uit Libië, opvolging kan bloedige kwestie worden

• Eline de Zeeuw

  redacteur Buitenland

Khalifa Haftar is een groot man in het politiek verscheurde Libië. En die generaal is nu ziek, doodziek. Althans, dat zijn de geruchten.

De Libische legerleider is overgebracht naar een militair ziekenhuis bij Parijs, maar over zijn toestand houden de woordvoerders van de generaal de lippen stijf op elkaar. In Libië geloven ze in ieder geval niet meer in zijn terugkeer; de strijd om de opvolging van Haftar is al losgebarsten.

En dat betekent mogelijk (nog meer) chaos en geweld in het al zo instabiele land. Want Haftar heeft nu nog het olierijke oosten van het land stevig in handen. Als hij wegvalt, kan een machtsvacuüm ontstaan. Iets waar Libiërs na jaren burgeroorlog niet op zitten te wachten.

Land in oorlog

Sinds de opstand in 2011 tegen dictator Muamar Kadhafi, is Libië het toneel van geweld van verschillende groeperingen die naar de macht hengelen. Door de 42 jaar lange alleenheerschappij van Kadhafi ontbraken alle basisvormen voor een staat. Politieke partijen, maatschappelijke organisaties; het land had geen idee hoe een democratie werkte. Verkiezingen konden daar weinig aan veranderen.

Zeven jaar later is Libië nog altijd in oorlog, de macht versplinterd. De ogen zijn vooral gericht op de twee grote spelers: de premier Fayez Serraj van de eenheidsregering en zijn rivaal uit het oosten, generaal Khalifa Haftar. Hij is de bevelhebber van het Libische Nationale Leger en wist een lappendeken aan strijdende dorpen, stammen en milities onder zich te verenigen.

"Haftar werd buitenspel gezet tijdens de vredesonderhandelingen die de Verenigde Naties twee jaar terug organiseerden", zegt Libië-kenner Gerbert van der Aa. "En dat heeft de generaal nooit geaccepteerd. Hij is buiten dat akkoord om aan zijn machtspositie gaan werken en daarin bleek hij bijzonder succesvol."

Hoewel Haftar lang door de Verenigde Naties en het Westen werd genegeerd, slaagde hij er de laatste jaren in zo'n belangrijke machtsfactor in Libië te worden, dat die nu niet meer om hem heen kunnen. Hij wist een soort orde te creëren in het grootste deel van het oosten, mede door daar zijn islamitische vijanden te verslaan.

De 75-jarige bevelhebber geniet inmiddels de steun van onder meer Saudi-Arabië, Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten. "Haftar heeft zichzelf er tussen weten te wringen op het internationale podium", zegt Van der Aa. "Ook de Franse president Macron kwam over de brug: hij erkende Haftar min of meer als de sterke kracht van Libië."

Er werden enkele verwoede pogingen gedaan de 'militaire macht' van Haftar en de 'politieke macht' van Serraj te verzoenen. Door Macron bijvoorbeeld, die de twee kemphanen vorig jaar met elkaar om tafel zette in Parijs. Ze spraken af dat er in het hele land presidents- en parlementsverkiezingen zouden komen, maar een datum kwam er nooit.

En nu heeft Haftar het dus aan zijn hart. De geruchtenmachine draait op volle toeren: mogelijk heeft hij een beroerte gehad, een lokale krant weet al te melden dat hij is overleden. Hoe dan ook, alles wijst er op dat het niet best gesteld is met Haftars gezondheid.

"Zijn woordvoerders roepen al een week lang dat hij morgen naar huis mag, dat hij terug naar Benghazi komt", zegt Libië-deskundige Van der Aa. "Maar het lijkt een beetje te gaan zoals vroeger met dictators in de Sovjet Unie: zolang hij niet dood is wordt gezegd dat het prima met hem gaat en hij snel weer op z'n plek zit. Maar waarschijnlijk staat hij op het punt van overlijden."

In Libië hebben ze hem al opgegeven. De sterke man van Libië is nu de zieke man van Libië. De strijd over zijn opvolging barstte er vorige week letterlijk los. Een van de belangrijkste kandidaten voor het leiderschap, commandant Raziq al-Naduri, wist toen net te ontsnappen aan een moordaanslag. Het is een mogelijk openingssalvo in de strijd om de opvolging van de generaal.

Europa heeft Libië nodig

En dat zou niet alleen slecht nieuws betekenen voor het geplaagde Libië, ook de EU is gebaat bij rust. Want die heeft het land hard nodig bij het stoppen van de vele migranten die via Libië Europa proberen in komen.

"Het laat de onenigheid over zijn mogelijke plaatsvervanger zien", zegt Van der Aa. "Daarom wordt er nu ook zo vaag gedaan over wat Haftar nou eigenlijk heeft en hoe ernstig het werkelijk is."

Hoewel Haftar zichzelf presenteert als een militair virtuoos, is het Libische Nationaal Leger in werkelijkheid een coalitie van veel verschillende stammen en milities. En die wordt wordt wel heel erg kwetsbaar wanneer rivaliserende commandanten een gooi naar de macht doen. Bovendien hebben niet alleen milities en stammen ieder hun belangen, ook bondgenoten als de Verenigde Arabische Emiraten en Egypte willen een vinger in de pap houden. De opvolging van Haftar kan dus wel eens een gewelddadige vete worden.

Andersom kan het wegvallen van Haftar het vredesproces in het weinig stabiele Libië juist ook een zetje geven. "Haftar is altijd iemand geweest die verdeeldheid zaaide", zegt Van der Aa. Want hoewel hij zich in de jaren 90 keerde tegen het regime van Kadhafi en hielp de plannen te smeden die hem ten val brachten, was Haftar daarvoor een generaal in het leger van de autoritaire leider. "Kadhafi en Haftar waren vrienden. Hij had heel nauwe banden met hem", zegt Van der Aa. "Daarom zijn er ook mensen die van hem af willen."

Ook Haftars felle strijd tegen de Moslimbroederschap is volgens de Libië-deskundige een van de redenen dat mogelijk ruimte ontstaat voor nieuwe onderhandelingen wanneer hij echt afgeschreven is. "Haftar wilde de Moslimbroederschap uitroeien. Met huid en haar. Terwijl in de eenheidsregering gesteund door de Verenigde Naties juist veel moslimbroeders zitten."

Als Haftar inderdaad niet meer terugkeert in Benghazi, kan zo misschien juíst ruimte voor een dialoog ontstaan. "Misschien komen de kampen dan wat meer tot elkaar. Het kan misschien ook wel goed nieuws betekenen."