Franciscus, geliefd bij het volk, omstreden bij de kerkleiding

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

Hij is nog altijd zeer populair. In vijf jaar tijd heeft paus Franciscus vele harten voor zich gewonnen met zijn humor en maatschappelijk engagement. Maar zijn onorthodoxe stijl heeft ook verdeeldheid gezaaid binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Ook in Nederland.

Eerste indrukken kloppen vaak. Paus Franciscus' openingswoorden vanaf het balkon van de Sint-Pieter, op de avond van 13 maart 2013, gaven blijk van eenvoud en lichte zelfspot.

"Broeders en zusters. Goedenavond", zei de Argentijn. "U weet dat het de taak van het conclaaf was om Rome een bisschop te geven. Blijkbaar hebben mijn broeders de kardinalen hem uit de verste uithoek van de wereld gehaald."

Het publiek was op slag verkocht, zowel op het plein als overal ter wereld achter de tv. Velen verklaarden de liefde aan deze eerste jezuïet die het tot paus schopte, een man die de naam Franciscus uitkoos wegens zijn verbondenheid met de armen, iets dat hij deelt met de heilige Franciscus van Assisi.

"Hij is geliefd vanwege zijn vriendelijke, toegankelijke en laagdrempelige stijl", zegt cultuurtheoloog Frank Bosman. "Ik denk aan dat gouden moment dat hij op het balkon van de Sint-Pieter stond en iedereen het aan hem zag dat hij dacht: oh jee, waar ben ik in terechtgekomen? In Nederland houden we van zulke authentieke, benaderbare leiders."

Die communicatiestijl verklaart voor een deel waarom veel mensen binnen en buiten de kerkgemeenschap voor deze paus zijn gevallen. Een andere reden is dat hij haast moderne opvattingen lijkt te hebben. Over homoseksualiteit zei Franciscus: "Wie ben ik om te oordelen?" Ook prees hij het "vrouwelijk genie" en "wat de vrouw de samenleving en ook ons kan bijbrengen".

Twitterpaus

Wat een verademing, vonden velen. Wat een breuk met het verleden. Voor de buitenwacht lijkt het alsof Franciscus de starre, aartsconservatieve houding van de kerk wil inruilen voor een vrijere, inclusievere kerkvisie. Een visie waar veel behoefte aan is in een tijd van angst en onverdraagzame retoriek van machthebbers als Donald Trump, Vladimir Poetin en Kim Jong-un.

De frisse blik van Franciscus leverde hem op sociale media een enorme schare fans op. Toen hij in maart 2013 het Twitteraccount @pontifex overnam van Benedictus XVI, erfde hij anderhalf miljoen volgers. Sindsdien is dat aantal meer dan vertienvoudigd.

Maar de hoge verwachtingen die Franciscus heeft gewekt, dreigen zich nu tegen hem te keren. De laatste maanden is er veel kritiek van de slachtoffers van seksueel misbruik door priesters. In januari zette Franciscus kwaad bloed toen hij Chileense slachtoffers van laster beschuldigde. Daarvoor waren er al tekenen aan de wand toen twee slachtoffers, een Brit en een Ierse, opstapten uit de Pauselijke Commissie ter Bescherming van Minderjarigen.

Voor Raymond Lelkens, zelf slachtoffer van het door jezuïeten bestuurde Canisiuscollege in Nijmegen, is de maat vol. "Aanvankelijk leek de paus uit ander hout gesneden, maar gaandeweg werd duidelijk dat er weinig is veranderd. Er worden mooie woorden gesproken, maar het ontbreekt nog steeds aan transparantie en het beschermen van de eigen organisatie blijft prioriteit nummer een."

Activisten voor vrouwenrechten zijn weliswaar milder over paus Franciscus, maar hun geduld raakt ook langzamerhand op.

"Ik zou tegen hem willen zeggen: geef vrouwen leidinggevende posities in het Vaticaan." Laetitia van der Lans, theoloog en communicatieadviseur voor Nederlandse parochies, is nog steeds enthousiast over Franciscus. Maar hij moet volgens haar wel de daad bij het woord voegen.

"Hij heeft het over vrouwelijk genie. Vooruit met de geit. En ik heb het echt niet over vrouwelijke priesters. Laat vrouwen meebesturen en niet alleen op het gebied van communicatie en cultuur. Met een vrouwelijker kerk zou ook op het gebied van misbruik in de kerk het hele beeld kunnen kantelen."

'Ketterij'

Anderen in de kerkgemeenschap willen dat de paus zich juist minder laat meeslepen door maatschappelijke druk. De gepensioneerde Brabantse pastoor Cor Mennen ging zelfs zo ver dat hij Franciscus betichtte van het verspreiden van ketterijen. Dat deed hij als medeondertekenaar van een brief aan de paus van conservatieve geestelijken en wetenschappers.

"Franciscus geeft de indruk de deur op een kier te zetten voor het homohuwelijk. En hij vertaalt zijn liefde voor de armen in een linkse politieke koers. Met steun aan Cuba en onderhandelingen met het communistische regime in China. Hij moet de eenheid bewaren en de christelijke leer verspreiden", aldus Mennen.

Fel verzet tegen Franciscus komt ook uit de kerkleiding zelf. Aangevoerd door kardinaal Wim Eijk houdt de Nederlandse bisschoppenconferentie de paus letterlijk op afstand. Pogingen om een pauselijk bezoek aan Nederland te organiseren, die al in 2013 begonnen, zijn door Eijk tegengehouden. Met grote spanningen als gevolg.

Waarom de Nederlandse kerkleiding niets voelt voor een bezoek van Franciscus, blijft gissen. Maar bronnen binnen de kerk denken dat het te maken heeft met een verschil in visie over de richting van de Rooms-Katholieke Kerk. Kardinaal Eijk, en veel Nederlandse bisschoppen met hem, zouden voorstanders zijn van een kerk waarin iedereen zich strikt aan de regels houdt, ook als dat er toe leidt dat de kerk kleiner wordt. Dat in tegenstelling tot Franciscus, die een visie aanhoudt van een open en gastvrije kerk waar iedereen welkom is.

Smeulend conflict

Sommige bronnen zien tekens van een smeulend conflict dat wordt uitgevochten tussen het Vaticaan en de Nederlandse kerkprovincie. Met de benoeming in 2016 van Gerard de Korte als bisschop in Den Bosch, zou Franciscus zijn invloed hebben willen doen gelden. De Korte is een van de weinige Nederlandse bisschoppen die Franciscus' visie van een open en toegankelijke kerk delen.

Voorlopig zal een toenadering tussen de Nederlandse kerkleiding en de paus uitblijven. Het is niet waarschijnlijk dat de paus daar wakker van ligt. De ruim vier miljoen Nederlandse katholieken (en dat is inclusief het overgrote deel dat maar zelden naar de kerk gaat) maken 0,25 procent uit van alle rooms-katholieken ter wereld. En dat aandeel slinkt alleen maar.

Ondertussen geldt Franciscus nog steeds als een sprankje hoop in barre tijden. "Franciscus staat voor een kerk waar mensen boven regels gaan tegenover een kerk waar regels boven mensen gaan", zegt Laetitia van der Lans. "Dat is het grote verschil."