Dit zijn de voors en tegens van de Inlichtingenwet
Op de dag dat de straatcampagne van de tegenstanders van de nieuwe Inlichtingenwet begint, ligt het beeld dat de voor- en tegenstanders van de wet schetsen nog mijlenver uit elkaar. Er wordt straks "massaal" afgetapt, waarschuwen de tegenstanders. Welnee, de geheime diensten gaan straks net als nu gericht op zoek naar data - het gebeurt alleen op een andere manier, aldus de voorstanders.
Zeker is wel dat de AIVD en zijn vaak vergeten militaire zusje, de MIVD, straks op grotere schaal mogen aftappen. Nu moeten de diensten iemand aanwijzen die ze willen aftappen, meteen meerdere mensen in één keer tappen mag niet.
In sommige gevallen zouden de geheime diensten graag op zoek gaan naar specifieke stukjes informatie, bijvoorbeeld informatie over een aanslag of een hackaanval, terwijl ze niet weten over welke verbinding die gegevens precies worden gestuurd. In de nieuwe situatie mag er dan een zogenoemde ongerichte tap worden geplaatst. Die data mogen ook worden gedeeld met buitenlandse diensten en maximaal drie jaar worden bewaard.
Volgens critici komt dat neer op een sleepnet, waarmee data van onschuldige burgers wordt binnengeharkt. "Met deze wet komt de overheid heel erg dicht bij ons, op een plek waar ze niets te zoeken heeft", zegt Hans de Zwart, als directeur van Bits of Freedom een van de meest prominente tegenstanders van de nieuwe Inlichtingenwet.
Maar de nieuwe wet betekent echt niet dat straks zomaar iedereen wordt afgetapt, stelt de AIVD. "We gaan zo gericht mogelijk te werk, want dat helpt ons focussen", zegt AIVD-hoofd Rob Bertholee. Ook mag de AIVD niet op eigen houtje tappen: de minister van Binnenlandse Zaken moet toestemming geven, evenals een onafhankelijke commissie.
Maar hoe vaak de AIVD dan precies zo'n tap ongericht gaat plaatsen, dat kan Bertholee niet zeggen. "Het zou kunnen dat we voor langere tijd iets bekijken. Ik verwacht niet dat we elke dag weer naar iets anders op zoek gaan."
Er zal nooit heel veel tegelijk worden afgetapt, zegt Bertholee. Volgens hem gaat zijn geheime dienst per fiber - dat is een stukje internetkabel - bepalen of ze hem onder de loep willen nemen.
Een bron in de telecomsector, die bekend is met het aftappen van netwerken, vindt dat niet realistisch. "De manier waarop internet is opgezet, zorgt ervoor dat verkeer niet via één weg gaat", zegt de bron. Daardoor is het tappen van één fibertje nooit genoeg om interessante informatie te krijgen.
Een beetje rondstruinen
De AIVD en de MIVD mogen in ieder geval niet zomaar een tap starten. Dat mag alleen in het kader van een onderzoek en als er geen lichter middel voorhanden is. In de discussie lijkt het soms anders, zegt Constant Hijzen van de Universiteit Leiden, die onderzoek doet naar de inbedding van inlichtingendiensten in de samenleving.
"De suggestie wordt gewekt dat de geheime diensten straks een beetje gaan zitten rondstruinen en in jouw gegevens gaan kijken, ook al zijn die niet relevant", aldus Hijzen. "Wat dat betreft is de discussie doorgeslagen."
De term 'sleepnet', die door de tegenstanders veel wordt aangehaald, draagt daar aan bij. "Dat is een hele succesvolle metafoor. Een prachtige metafoor ook, maar hij vernauwt de discussie. Hij roept het beeld op dat er een sleepnet wordt uitgeworpen en er willekeurig informatie wordt verzameld."
Hieronder komen in 67 seconden de belangrijkste voors en tegen van de Inlichtingenwet aan bod:
De AIVD zegt de nieuwe tapbevoegdheid bijvoorbeeld te kunnen gebruiken om hackaanvallen te analyseren. De dienst zou dan in het internetverkeer kunnen zoeken naar patronen die kenmerkend zijn voor de aanval, om te kijken of die aanvallers op zoek zijn naar andere doelwitten. En die zouden dan weer gewaarschuwd kunnen worden.
"Je moet niet willen dat wij een aanval kunnen afslaan en dat die aanvallers elders wel succes hebben", zegt Bertholee. Op dit moment mag de AIVD dit niet doen, aldus Bertholee.
Frank Groenewegen van Fox-IT, dat veel hackaanvallen bij bedrijven en overheden verhelpt, denkt dat de wet daar wel aan zou kunnen bijdragen. "Op het moment dat een tap geplaatst wordt, is de kans groter dat een andere aanval wordt opgemerkt. En dan is het alle hens aan dek."
Er zijn voorbeelden waarbij dat had geholpen, aldus Groenewegen. "Hackers die in 2015 het Duitse parlement aanvielen braken een jaar later ook in bij het Franse tv-station TV5Monde. Dat had een geheime dienst kunnen achterhalen omdat een van de gebruikte IP-adressen overeen kwam", aldus Groenewegen. En in dat geval had de aanval op TV5Monde, die veel schade aanrichtte, voorkomen kunnen worden.
Directeur De Zwart van Bits of Freedom vraagt zich wel af hoe het kan dat de AIVD aan de ene kant zegt op kleine schaal te willen aftappen, en tegelijkertijd wil kunnen zien waar elders op het Nederlandse internet hackaanvallen plaatsvinden. "Ik vraag me af hoe hij dat gaat doen zonder op grote schaal internetverkeer te tappen", zegt De Zwart. "Dat is heel tegenstrijdig."
Om goed te kunnen zien waar een opgemerkte hackaanval nog meer plaatsvindt, moet je immers een goed beeld hebben van wat er allemaal op internet gebeurt. Komt dat niet neer op grootschalig internetverkeer doorzoeken? AIVD-hoofd Bertholee zegt van niet. "We zullen altijd proberen te kijken waar een aanval vandaan komt en ons daar op focussen. We moeten heel goed analyseren via welke kabels de aanvallers Nederland binnenkomen."
De bron in de telecomsector vindt dat "heel naïef". "Wij weten vooraf niet hoe verkeer vanuit een bepaald land ons bereikt", zegt de kenner. En een aanval vanuit een bepaald land hoeft niet netjes vanuit dat land te komen: het kan zelfs via de ambassade van dat land worden uitgevoerd, of via servers in Nederland.
Er gaan geen hele wijken worden afgetapt.
De AIVD kan het niet vaak genoeg benadrukken: er gaan geen hele wijken afgetapt worden als daar één doelwit van de geheime diensten in woont. Dat beeld werd niet alleen geschetst door de tegenstanders, het werd aanvankelijk ook door de AIVD als voorbeeld gegeven van de nieuwe tapbevoegdheid.
Maar eigenlijk is het geen goed voorbeeld, zegt de AIVD nu: een wijk in één keer aftappen is helemaal niet efficiënt, omdat veel mensen een andere internetprovider hebben. Bovendien zijn er minder ingrijpende manieren om de inwoner van één wijk te vinden zonder de hele wijk af te tappen.
Een van de initiatiefnemers van het referendum, Luca van de Kamp, is niet overtuigd. "Het gaat ons niet om een fysieke wijk. Het gaat erom dat er straks taps geplaatst kunnen worden ter grootte van een wijk", zegt hij. "Bijvoorbeeld een deel van de ene wijk, en een deel van de andere wijk. Dat kan straks wel degelijk."
Niet in de wet
Het voorbeeld van de hackaanval die wordt geanalyseerd stelt De Zwart van Bits of Freedom niet gerust. "Juist bij deze ongelofelijk brede bevoegdheid, waarbij de geheime dienst in principe alles mag, weten we nu nog niet hoe hij ingezet gaat worden."
Dat Bertholee zegt dat taps gericht zullen worden geplaatst, biedt ook geen opluchting. "Als dat zo is, waarom staat het niet strenger in de wet?", vraagt De Zwart zich af.
