Iraakse Koerden stemmen over onafhankelijkheid: een geopolitiek wespennest

• Hoessein Sabir en Sheily Belhaj

  redacteuren Buitenland

Nu Islamitische Staat in het defensief zit en op veel plaatsen is verslagen, lijkt het tijd om de koek te verdelen. De Koerden in Noord-Irak nemen daarop alvast een voorschot met een referendum over onafhankelijkheid.

Vandaag kunnen meer dan 5 miljoen Iraakse Koerden zich uitspreken voor of tegen een zelfstandig Koerdistan. De uitkomst daarvan is niet bindend, maar kan de verhoudingen wel op scherp zetten. Zo is de regering in Bagdad fel tegen het referendum.

In de autonome Koerdische regio in Noord-Irak lijkt de steun voor onafhankelijkheid overweldigend. De stembureaus zijn daar inmiddels geopend.

Met het uitschrijven van het referendum zetten de Koerden zich ook af tegen belangrijke bondgenoten en zetten ze de ingewikkelde relatie met oude vijanden weer op scherp. We zetten het perspectief van de vijf belangrijkste machtsfactoren in de regio op een rij.

Wat Massoud Barzani, de president van Iraaks Koerdistan wil is helder: een onafhankelijk Koerdistan. Nu is Koerdistan wel een autonome regio, maar het hoort bij Irak. De timing van het referendum is niet verwonderlijk: de Koerden zijn op dit moment militair sterk en zij hebben de olierijke stad Kirkuk in handen. Die stad valt nu nog buiten de afgesproken grenzen van Koerdistan.

Maar volgens Koerdistan-kenner Joost Jongerden gaat de stemming over meer dan onafhankelijkheid. "Met een positieve uitslag heeft Barzani een middel om de Iraakse premier onder druk te zetten in onderhandelingen over geld." Het bedrag dat van Irak naar de Koerdische regio gaat is namelijk fors minder geworden door de dalende olieprijzen. Barzani kan rekenen op de steun van de Koerdische bevolking in Irak. "De verwachting is dat ruim 90 procent van hen ja gaat stemmen", zegt Jongerden.

Barzani heeft in de regio concurrentie van de Turks-Koerdische PKK en de Syrisch-Koerdische YPG, die qua ideologie op elkaar lijken. Zij hebben door de oorlog tegen IS ook gebieden in handen gekregen in Syrië en Irak, waaronder Rojava, een autonoom gebied in Syrië. "Barzani is daar niet blij mee", zegt Jongerden. Dat andere Koerdische groepen buiten Irak gebieden veroveren, kan slecht zijn voor de steun aan hem.

Nu Islamitische Staat in Irak grotendeels is verslagen, worden oude wonden weer opengereten. De vijandelijkheden tussen het centrale gezag in Bagdad en de Koerden spelen weer op.

Een onafhankelijk Koerdistan in het noorden van Irak is voor de Iraakse regering onbespreekbaar. De Koerden hebben de afgelopen jaren veel ruimte gekregen om een autonoom Koerdisch gebied te besturen. Maar zich helemaal afscheiden van Irak, dat gaat Bagdad te ver.

"En zeker niet met Kirkuk erbij. Die stad is te belangrijk voor Irak om op te geven", zegt Midden Oosten-correspondent Marcel van der Steen. Volgens het Iraakse parlement is dit referendum ongrondwettelijk. Van der Steen: "De Iraakse premier heeft er alles aan gedaan om dit referendum te verhinderen en zelfs gedreigd met militair ingrijpen als het leidt tot ongeregeldheden."

Mochten de Koerden erin slagen om een eigen staat uit te roepen, dan kan dat misschien ook andere groepen inspireren. De gemarginaliseerde soennieten in Irak zijn het overwegend sjiitische bewind ook zat en zij kunnen ook aansturen op zelfbestuur. Als de Koerden zich afscheiden, dan verliest Irak ongeveer een derde van zijn grondgebied en dreigt er opnieuw een oorlog in het land dat al jaren niets anders kent dan geweld.

Met het referendum zet Barzani de relatie met een belangrijke bondgenoot onder druk: Turkije. Turkije en Iraaks-Koerdistan hebben de afgelopen jaren samengewerkt in de strijd tegen IS. Maar niet alleen dat. De Koerden lieten ook toe dat Turkije op Koerdisch grondgebied de PKK kon aanpakken, zegt Turkije-correspondent Lucas Waagmeester.

Verder onderhouden Turkije en Koerdistan economische relaties. Koerdistan is een belangrijke afzetmarkt voor Turkije en daarnaast speelt olie een rol. Koerdistan heeft met Kirkuk 20 procent van de oliebronnen in handen.

Ondanks deze sterke relatie sprak de Turkse minister van Defensie harde woorden tijdens de Algemene Vergadering van de VN. Dit referendum zou reden kunnen zijn voor oorlog, waarschuwde hij. "Turkije vreest dat Koerdische onafhankelijkheid in Irak én Syrië de droom van meer zelfbestuur onder de eigen Koerden zal aanwakkeren", zegt Waagmeester. Turkije kent de grootste Koerdische gemeenschap van de regio en de PKK voert al veertig jaar een gewapende strijd tegen de Turkse staat voor meer autonomie of zelfs onafhankelijkheid.

De VS zijn "sterk gekant" tegen dit referendum, liet het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken weten. Een duidelijke boodschap voor de Iraakse Koerden, die een belangrijke bondgenoot zijn van de VS. De VS dringt er bij de Koerdische leiders op aan om met de autoriteiten in Bagdad te blijven onderhandelen.

De Amerikanen zijn bang dat dit referendum de coalitie tegen IS overhoop kan gooien. Want binnen die coalitie zijn de Koerden zowel in Irak als in Syrië de belangrijkste en misschien ook wel de betrouwbaarste bondgenoot van de VS.

De Koerden worden gezien als de Amerikaanse boots on the ground. Maar met het steunen van de Koerden vervreemden de Amerikanen zich van NAVO-bondgenoot Turkije. De tragiek van de Koerden is dat ze bijna altijd zijn verraden, in het verleden zijn ze al vaker als pion gebruikt. Zij beseffen dit zelf ook en vrezen dat ze na de overwinning op IS niet meer meetellen. De Koerden willen dat scenario voor zijn en proberen met dit referendum hun stuk van de taart alvast veilig te stellen.

Een sterke Koerdische staat, die nauwe banden onderhoudt met de VS en met de Arabische Golfstaten, is een doemscenario voor het Iraanse regime. In Iran wonen ongeveer zeven miljoen Koerden. En net als Turkije vreest Iran dat dit referendum de Koerden in het land kan inspireren om de separatistische agenda kracht bij te zetten. Alle Koerdische fracties in Iran, de gewelddadige en ook de vreedzame, worden door de Iraanse autoriteiten onderdrukt.

Iran-deskundige Peyman Jafari denkt dat Iran vooral bezorgd is voor de oppositiekrachten die zich in een toekomstige Koerdische staat kunnen organiseren. "Mocht er zo'n staat komen dan zouden Iraanse Koerden, die ook een onafhankelijke staat nastreven, dit land kunnen gebruiken als uitvalsbasis."

Iran heeft al gedreigd met het sluiten van alle grensovergangen en met het beëindigen van militaire samenwerking.