Oekraïne wil snel actie: gaat Rusland nog een vliegtuig uit de lucht schieten?

Voor het Internationaal Gerechtshof is vandaag de eerste zittingsdag van een zaak die door Oekraïne is aangespannen tegen Rusland. Kiev wil een uitspraak over de annexatie van de Krim en de oorlog in het oosten van Oekraïne en gebruikt daar juridische omwegen voor. Een unieke zaak, zegt Marieke de Hoon, universitair docent volkenrecht aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zes vragen over de kwestie.

Wat is het Internationaal Gerechtshof en is het hof bevoegd in deze zaak?

Het Internationaal Gerechtshof gaat over aansprakelijkheid tussen staten. Oekraïne wil de hele oorlog voor het hof brengen, maar dat gaat niet. Het hof heeft namelijk zelden rechtsmacht. Ook al zijn alle lidstaten van de Verenigde Naties lid van het hof, dat mag zich pas uitspreken over geschillen als beide partijen daar toestemming voor hebben gegeven. En dat doet Rusland niet.

Waarom is er dan toch een zaak?

Oekraïne heeft er iets slims op gevonden, zegt De Hoon. In sommige verdragen zijn clausules opgenomen waarin staat dat al bij het ratificeren van het verdrag instemming wordt verleend om bij geschillen zaken voor het Internationaal Gerechtshof te brengen. En dan nog is het ingewikkeld, want landen maken heel vaak een voorbehoud bij dergelijke clausules. De VS en Rusland zijn daar koploper in. Maar Oekraïne heeft twee verdragen gevonden waarbij zo'n voorbehoud niet is gemaakt, waardoor het hof de zaak in behandeling kan nemen.

Om welke twee verdragen gaat het?

Het gaat om het verdrag tegen discriminatie en het verdrag dat is gesloten om de financiering van terrorisme tegen te gaan. "Dat betekent dat deze hele zaak door de mal van die twee verdragen moet", zegt De Hoon. Zo stelt Oekraïne volgens haar dat het handelen van Rusland in de Krim in strijd is met het discriminatieverdrag, want Rusland probeert volgens Kiev de cultuur van de Tataren en etnische Oekraïners te onderdrukken. Voor Oost-Oekraïne zou de steun die Rusland levert aan die rebellen in Oost-Oekraïne vallen onder het financieren van handelingen die vallen onder de reikwijdte van het terrorismeverdrag. En zo komt ook het neerhalen van MH17 in beeld.

Zo wil Oekraïne dus dat het hof iets zegt over de annexatie van de Krim en de oorlog in het oosten. Maar gaat dat ook gebeuren?

Dat is niet zeker. Het wordt heel interessant volgens De Hoon om te kijken of de rechters zich laten verleiden om iets te zeggen over de vraag of Rusland fout zit op de Krim. Er zijn wel voorbeelden, zoals de Kosovo-zaak. Daar werd aan het hof gevraagd om een oordeel over de afscheiding door Kosovo van Servië. De rechters kozen er toen voor om op die grote vraag geen antwoord te geven. Ze zeiden alleen dat de Kosovaren recht hebben op hun vrijheid van meningsuiting.

Kan dit lang gaan duren?

Zeker. Dat niet alleen, het wordt ook heel lastig. Want voor bijvoorbeeld MH17 betekent het dat moet worden aangetoond dat Rusland (financiële) steun heeft verleend aan degenen die het vliegtuig hebben neergehaald. En of de Russen wisten dat dat zou kunnen gebeuren en dat hadden moeten voorkomen. Of het hof zich laat verleiden om die hele keten van aansprakelijkheid door te gaan, zal afhangen van het bewijs dat Oekraïne heeft.

En hoe gaat het nu in eerste instantie verder?

Deze week zijn vier zittingsdagen, maar daar wordt nog niet echt naar de inhoud gekeken. Oekraïne en Rusland mogen daar hun zienswijze naar voren brengen. Vandaag is Oekraïne aan de beurt.

Morgen is het de beurt aan Rusland. Dat moet leiden tot een tussenvonnis van het Internationaal Gerechtshof. Dat moet besluiten of deze aanklacht überhaupt geschikt is om in behandeling te nemen als bodemprocedure. Als dat gebeurt, is het de vraag wat het oplevert. Rusland kan besluiten om niet mee te werken aan de zaak of om zich van een eventuele veroordeling niets aan te trekken.